Un post perburor e un pouco untriewa

O bo bieito Adso de Melk, cando xa cáncamo e retirado ao seu xermánico convento, relembra a lingua franca, babélica e estrafalaria, do irmán lego Salvatore, afirma (a versión galega é miña): toda lingua humana ten regras e cada termo significa ad placitum unha cousa, conforme unha lei que non muda, porque o home non pode chamar ao can unha vez can e outra gato, nin pronunciar sons aos que o acordo das xentes non atribuíra un senso definido, como sucedería se alguén pronunciase a palabra blitiri. Sen querer eu meterme a discutir o rectísimo criterio dun gran semiótico metido a mellor novelista, permítanme un divertimento filolóxico, a partir dun sabroso comentario dun visitante anónimo. Queixándome eu (que son un roñas) recentemente do duro que é isto de manter un blog na máis procelosa soidade, alentábame o meu afectuoso visitante indicando, ad pedem litterae:
A min gústame entrar aquí e ver cousas novas, pero comprendo que é perburor.
Estrañado, inquiro se tras ese perburor non haberá unha errata. Velaí a enxeñosa resposta do meu visitante:
Perburor? Nada. Era a palabra de verificación. O que pasa é que sabía o que quería dicir pero non sabía cómo. Como non me quería enrollar (raro, raro) pois dixen: vou poñer unha palabra que non signifique nada e así significa todo. Algo así como aquelar pero en absurdo. Xa sei que resulta algo untriewa, pero é que cada un é como é.
Superbe! Resulta extraordinariamente untriewa, por Xúpiter! Esta querencia por inventar palabras non é nova, pero indubidablemente as combinacións de letras para verificación nas aplicacións informáticas, que así conxuran a posibilidade de que sexan outras máquinas as que anden tocando a paletilla, ofrecen renovado campo á curiosidade e reflexión sobre a caprichosa semántica das linguas, que outorgan un certo significado a calquera combinación fónica só polo feito de creala: estedgey, ernife, remgu, orabro, cernit ou traumso son algúns especimes recollidos ad hoc. Realmente levo unha tempada tan cernit que vou pedir un traumso na empresa e irme de remgu con un ernife meu, que é curmán dun orabro que coñecín no estedgey.
Aquel impagable inventor de palabras celiano (lembran? Bizcotur: dícese del que, sobre ser bisojo, mira con aviesa intención) continuaba, creo, unha senda magnificamente aberta por aqueloutro xenio da inventiva e o humor que foi Jardiel Poncela. O que segue é un treito de Las dulzuras de Escajolia, un "momeciclo", estrambótico xénero que o propio Jardiel define como género literario de mi exclusiva invención, en el que se incluyen algunas palabras poco usadas en castellano:
Mil palacios de garraceno esplendor forman la capital del reino, y en ellos, como brifio y cosmas, resaltan los mármoles y pórfidos en que fueron construidos. Verlos desnutre; contemplarlos, cachena.
Un treito máis adiante, un diálogo:
-¿Quién sois? –dijo.
-Machuca –repuso el caballero sin nombre.
-¿Espardifáis?
-Siempre.
-¿En parfuletes? –insistió el conde.
-De dos filas, señor –repuso el visitante.
El non serán as palabras de verificación estas dos ordenadores unha lingua arcana que as máquinas están perfeccionando para o día apocalíptico en que se rebelen?

To read or not to read

Hoxe presentouse en Compostela o Libro de estilo do Clúster do Produto Gráfico e Libro Galego, acto ao que fun xentilmente convidado. Un fermoso obxecto editorial que reflicte, toda a potencialidade e madureza dun sector -gráfico e editorial- que, dende moitos puntos de vista, está en condicións de competir co máis selecto de Europa, e ao que me honro en pertencer. Como en actos desta natureza, saúdase a xentes da profesión das que había meses que non sabiamos, retómanse interesantes contactos e compártese café con persoas que sempre teñen algo novo ou suxestivo que contar. No momento de saudar ao xerente do clúster, o meu tocaio Juan Penas, e rexoubando de xeito un pouco epidérmico, xusto antes de dar comezo o acto, sobre as urxencias que o e-book semella estar metendo en todo o sector editorial, comentábame Juan que, ao cabo, a base do problema é que a xente le pouco ou moi pouco, e poñíame un exemplo que me pareceu moi significativo. Eu mesmo podo dar fe de que teño un fillo de once anos que le pouco ou moi pouco. E non se poderá dicir que a causa está en non ter un estímulo lector na casa. De feito, se sobrepoño o ambiente absolutamente privilexiado deste neno para chegar a ser un lector empedernido cos resultados reais empáñame unha sensación de pesimismo sobre o futuro da lectura. Penso, claro, nos centos de miles de fogares onde o máis parecido que hai a un libro é o listín dos teléfonos. Disney Channel, internet, nintendo, PS, wii, móbiles... unha monstruosa oferta de lecer a base da consabida artillaría tecnolóxica.
Isto é o que hai: o 31,4% dos españolitos non len nunca; o 14% case nunca, o cal dá unha porcentaxe de non lectores para 2008 do 45,4% (47,4% en Galicia). A utilización de internet para ler libros ou descargar literatura apenas chegar ao 10'5% (fronte ao 56,7% de utilización para ler xornais ou revistas dixitais). Fronte a esta indixencia lectora, a máis paradoxal indixestión editorial: en 2007 editáronse 70.520 títulos, que, cunha media de tiraxe superior aos 5000 exemplares, arroxa unha cifra total de exemplares producidos abafante: 357.560.000, dos cales, por certo, 107.300.000 exemplares non vendidos no mesmo ano de edición teñen moi boas perspectivas de se converteren, no mellor dos casos, en carne de feira do libro antigo e de ocasión (nalgunha destas teño eu visto libros editados por min hai dous ou tres anos) e, no peor, en papelote para reciclar.
É xusto neste contexto cando un, con todos os ases na man, se pregunta qué carallo é que vai resolver un cachivache como o lector de e-book, que serve exclusivamente para algo tan -vistos os datos- apaixonante como ler.
Consulte: Barómetro 2008 sobre hábitos de lectura; Informe 2007 sobre o sector editorial español.

El alcoyano

Cando digo que me enfronto a unha páxina en branco, minto. Ou, cando menos, non digo toda a verdade. Ou digo unha verdade acomodada a un concepto non estrito de páxina. O que teño diante de min é un espazo branco encadrado nunha estrutura rectangular, á súa vez embutida no bastidor negro dos límites físicos do monitor, e presidida na parte superior por uns signos gráficos convencionais, cada un dos cales quere significar un valor que eu recoñezo xa familiar e rutineiro. Insertar hipervínculo parece un mandato sacado dunha peli serie B de science fiction dos anos sesenta, do estilo de Forbidden Planet (unha das miñas favoritas, na que había un robot chamado Robbie, que cantaba a tipo dentro que botaba para atrás). E, sen embargo, insertar hipervínculo é un procedemento tan familiar como meter o dedo no narís (aínda que probablemente menos pracenteiro). O que teño diante de min, agora, xa non é unha páxina metafórica en branco, pois, como no soneto de Lope, burla burlando xa van alá unha ducia de liñas, na verdade ben pouco dotadas de susbtancia.
Cando, como me ocorre agora -cada vez menos adoecido polo proído de escribir dun xeito incontinente-, debo recoñecer que non sei como seguir nutrindo este minúsculo recanto do proceloso ciberocéano (id est, que non sei de que puñetas escribir) me consolo en pensar que é a infinita maleabilidade do texto, favorecida pola tecnoloxía informática, a que descompensa o doado que é crear tecnicamente texto e o difícil que resulta facer sobrevivir o texto polos seus valores de contido. No complexo feedback entre emisor e receptor das mensaxes, non sai ata que punto paga a pena acomodar estas ao que o emisor supón que o receptor quere ler ou oír. Se fose así, eu escribiría sobre o AVE, as autoestradas, o calote do neno en globo de Denver, a Facultade de Medicina da Coruña, a oportunidade de meter un segurita no Alacrana, o soldo de Leire Pajín ou a negativa do goberno a facer autoridades civís aos profesores. Pero, facendo unha adición de factores, como sobran opinadores con moito máis criterio, estilo e documentación que este pobrecito curioso; como os responsables de blogger.com aínda non fixeron unha ERE con tanto falabarato como pulula polo blogomillo (entre os que, por suposto, me inclúo); como o texto é fantástica e infinitamente maleable (é incríble o que se pode facer con vintetantas letras que ten o alfabeto!); como a escrita é unha liberación, e, finalmente, como esta bitácoora me serve de práctica para cando me presente ao Pulitzer (que, soño noite tras noite, vou gañar no 2017), eu vou seguir parindo. Aínda que mingüen os folgos; aínda que a toalla turre ás veces cara ao chan de xeito irresistible; aínda que os visitantes e comentarios se reduzan día a día de maneira alarmante; aínda que, como hoxe, non ter de que escribir sexa o Leitmotiv do post.
Impórtalle ben ao Pontevedra!

Sinamos canichalós

Curro, currelar ('traballo', 'traballar'), estaribel ('cadalso'), chaval, pureta ('persoa de idade'), chipén, gachó, jamar ('comer'), diñar ('morrer', orixinalmente 'dar')... son voces habituais do español que chegaron dende o dialecto caló ou xitano, o que, de paso, determina o seu uso nun rexistro vulgar e inicialmente marxinal. Por un curioso volumen en oitavo, dado ás prensas en Sevilla, Imprenta del Conciliador, Calle del Lagar, número, 6, no ano de 1853 -o seu autor D. Augusto Jiménez e o seu título Vocabulario del dialecto jitano, con cerca de 3000 palabras y una relación esacta del carácter, procedencia, usos, costumbres y modo de vivir de esta jente en la mayor parte de las provincias de España- fágome sabedor de que 'gallego' en caló dise canichaló ou galilé. Está ben. A la cama no te irás sin saber una cosa más. Canichaló. Soa ben, nonsí? O digno autor, señor Jiménez, en tempos nos que o politicamente correcto era un concepto do que non había noticia, afirma sen empacho: En el modo de tratar y mirar, aparentan los jitanos humildad y afecto pero son todos embusteros, en sus tratos y conversaciones ponderativos, y entre ellos se habla mal y odia a la demás gente, a la que llaman gachés. Aunque robustos, no son nada fuertes y se ocupan solamente en hacer y deshacer canastas, esquilar burros, chalanear y traginar. Sobre o reparto dos fillos de Exipto enriba da pel de toro, e tras referise in extenso aos xitanos do sur, especifica: Donde menos se ven es en Asturias y Galicia, pues que los mismos vecinos los echan de la población, por el temor de que les hurten, aunque aparecen pocos, así como en la provincia de Santander, cuyos moradores los odian.
A marxinalidade secular, e, ao que parece, inherente á raza xitana -entendo que un dos grupos étnicos europeos máis puramente conservados-, conduciu sempre aos seus membros a unha percepción literaria que explotou sistematicamente a truculencia anexada ao seu atezado aspecto, a súa vida errabunda, inadaptación e unha proximidade permanente ao delito, pero, sobre todo, ás prácticas máxicas e adivinatorias a que o imaxinario popular os fai tan afectos, en boa parte por una relixiosidade absolutamente equívoca nun país intransixente e fanaticamente católico. Di o señor Jiménez no suxestivo opúsculo que hoxe comento: No debe omitirse aquí que los jitanos en nada se cuidan de cumplir con los deberes religiosos, y tal es su corrupción, que los vagabundos que circulan por los campos y pueblos, dejan algunos de bautizar a sus hijos, y será muy raro al que se haya visto entrar en los templos á no ser que sea bajo un fin particular de hurto ó por reconocer el terreno para ese objeto.
En dúas obras especialmente predilectas deste menda -A Biblia en España, de George Borrow, e O manuscrito achado en Zaragoza, de Jan Potocki- asumen os xitanos esa dimensión de misterio e heterodoxia, tan cara a boa parte da literatura europea decimonónica, como máxicos administradores de incógnitos arcanos, perigosos e descoñecidos para os payos.

E-book: unha última reflexión

O bo de ler moito é que sempre se ten a posibilidade -e o conforto- de atopar xente tan intuitivamente intelixente como un mesmo. O cal, como vostede, amiga ou amigo seareiro desta bitácora, debe xa saber ben, é difícil. Ocorre pouco, pero ocorre ao cabo.
Comparen estes dous comentarios sobre o e-book:
Un trebello dixital máis atractivo polas súas potencialidades técnicas ca polos seus contidos. (Juan L. Blanco Valdés, Mouteiras no vento, Fragmentos da Galaxia, , 12.10.09).
Un receptor-continente facilitador del consumo de nuestros contenidos que se acerca a perfiles cuya motivación de acceso no es necesariamente la lectora sino la exploración de las potencialidades tecnológicas del dispositivo (Ana Rubín, Felipe Romero, De cómo la digitalización ayudará al sector editorial a llegar al territorio del gran consumo, Trama & Texturas, 9, 2009, p. 60).
Bueno, e despois desta simpática demostración de que este menda está desprovisto, e vai xa para moito, de avoa, xa anoxa tanto e-book. Prometo, para tranquilidade da minúscula pero selecta parroquia desta humilde casa de comidas, virar o terzo. Aínda non sei cara ónde. Algo sairá.

A camisola mnemónica

Conciliar tradición e innovación, creo eu, pode resultar extremadamente positivo en circunstancias como as actuais, cando todo semella estar preparado para o asalto final da tecnoloxía dixital á produción editorial en masa. Ben se ve polos últimos posts deste local que o seu patrón anda preocupado co tema. Por iso, para non perderme no escuro marasmo da permanente hesitación, facendo virtude da desexable equidistancia entre a Biblia de 42 liñas e o estándar Epub, doulle unha a Deus e outra ao demo. Vexan, se non, unha escolma das miñas lecturas dos últimos días.
Fronte á produción en masa, emocióname a énfase que hai cento setenta anos os historiadores do libro facían sobre o prohibitivo da adquisición de libros antes da imprenta. Aí teñen, por exemplo, á condesa de Anjou, no século XV, que dió por una copia de las homilías del obispo Hayman, 200 carneros, 20 fanegas de trigo, 20 de mijo y otras tantas de cebada. É de supoñer que o vendedor das homilias do bo clérigo non tería intolerancia aos cereais. No texto de onde entresaco o admirable amor librorum da devandita patricia, Historia de la imprenta. Trata de su invención, historia primitiva é introduccion en Europa (Barcelona, 1831), o seu autor D. A. Bergnes achega, a respecto da invención da arte de imprimir, un argumento que moi ben puidera aplicarse -ou así o penso eu- ao momento actual de (ao que parece) inminente eclosión do e-book: Es la suerte común de todo descubrimiento prematuro, y de toda invención que se hace bajo circunstancias inoportunas, ya de perecer en el instante mismo de su nacimiento, ya de sobrevivir por algún tiempo luchando con una ecsistencia efímera y precaria. Si el arte de imprimir se hubiera inventado durante las tinieblas más oscuras de los siglos bárbaros, se habría apreciado muy poco su valor é importancia, y hubiera llegado al fin a escarnecerse y olvidarse.
Joaquín Rodríguez, autor de Los futuros del libro, cita o contributo de Patrick Bazin e Bruno Latour Le livre face à l'écran, un objet irremplaçable, presentado ao coloquio O futuro do libro, convocado en febreiro de 2007 polo Centro Nacional do Livro francés. Hai un parágrafo deste traballo que me parece simplemente soberbio: Los libros en papel son un lugar privilegiado de la memoria, un lugar de memoria que permite crear en el imaginario del lector un espacio de representación, un teatro interior; que permite desarrollar el pensamiento del lector como un pensamiento teatral, como un espacio mental en el que se representa lo que el autor ha escrito y que se representa a sí mismo a través de lo que el autor ha escrito. Y eso es así porque los libros poseen unos límites físicos dentro de los cuales la memoria queda fijada: poseen una camisola mnemónica que les dota de estabilidad diacrónica, que delimita su principio y su final; poseen un final o un desenlace que, como un vector que atraviesa el libro, estructura su contenido y lo dota de sentido, como una columna vertebral; poseen una personalidad tipográfica, una personalidad estructural única.
Personalidade única /vs/ estandarización. Un obxecto con límites físicos que coinciden cos límites dos seus contidos /vs/ un obxecto con límites físicos pero ilimitado nos seus contidos. Unha camisola mnemónica (como me gusta a expresión!) /vs/ a asepsia fría dos robots.

Máis sobre a "ofensiva" do e-book

O futuro é xa.

Mouteiras no vento

Para o libro electrónico e a edición dixital, os tempos son chegados. Independentemente das opinións e escrúpulos de cada quen, xa non cabe inhibirse dun proceso imparable e no mundo editorial todos teremos que decidir. Esta é a impresión que trouxen da última edición de LIBER e dunha interesante entrevista con persoal de Google Books.
Luces e sombras. Iso é o que vexo nun futuro inmediato.
Luces. A técnica permite, e aínda estimula, o último asalto: a estandarización dun formato universal, epub, da man, como non, de Adobe, que, consciente da súa enorme responsabilidade, pon ao dispor de todos os interesados unha guía de boas prácticas do formato. Epub representa a evolución dos tempos: un estándar baseado en .pdf pero moito máis versátil e agradable que o seu antecesor, e moito mellor adaptado aos dispositivos finais aos que se dirixe: por que limitar a posibilidade de descarga e lectura a un dispositivo específico (iRex, Iliad, Kindle, Sony Reader...)? Ler nun iPoD ou nun iPhone xa é posible. Evadirse, polo tanto, dun proceso de convivencia entre formatos non parece o máis intelixente e, xa máis tarde, xa máis cedo, os editores terán, teremos, que optar.
Sombras. Como influirá na lectura, entendida como interactividade entre lector-soporte, a interacción cun cacharro que acubilla nas súas tripas miles de libros? Imaxinan que o e-book inflúa na lectura como os chats e messengers na escrita? A facilidade e ausencia de esforzo no cambio entre libros non facilitará, de seu, un permanente cambio, unha sorte de botoneo constante que acabe por converter o cachivache nun trebello dixital máis atractivo polas súas potencialidades técnicas ca polos seus contidos?
Non teño resposta. Alá veremos. Eu non son un "nativo dixital", madia a leva. Comecei o meu proceso escolar cunha pizarra e un pizarrín. Pero, de por parte, estimo que, a estas alturas da peli, o vello argumento de antepoñer as vantaxes e bondades da edición tradicional ás da e-ink e e-paper é algo así como poñerlle mouteiras ao vento.

Dersu. Shagua.

Hoxe hai especialistas para todo. Apenas si fica algún recanto na inmensidade do coñecemento humano que non sexa sistematicamente explotado polo ollo incisivo do experto. Un podería pensar, por exemplo, que as relacións entre a literatura e o cine -esa cousa que, coloquialmente, se expresa en opinións banais do estilo de pois a min gustoume máis a novela ca a película (ou viceversa)- constitúen un terreo transitado só polo ditame, subxectivo e profano, do espectador-lector ou lector-espectador. Ca! Hai na universidade compostelá, para que teñan vostedes unha idea, un centro de estudos multidisciplinar especializado nas interrelacións sistémicas entre a linguaxe narrativa e a cinematográfica. Nós mesmos temos editado varios interesantes tratados monográficos acerca do particular, particular que, en realidade, constitúe unha liña de traballo perfectamente definida e ben traballada dentro da teoría literaria e os polisistemas narrativos (que é o que, no fondo, constitúen literatura e cine, novela e film).
Cantas veces non terá visto vostede unha peli baseada nunha novela! Xorde, inevitable, a comparación e a avaliación, máis ou menos crítica, das bondades da adaptación. O nome da rosa, dirixida e producida polo frutífero tándem Jean-Jacques Annaud-Bernd Eichinger en 1986, é, para min, un paradigma de respecto á obra orixinal, dentro dun universo cinematográfico que transmite -apretando en noventa minutos un exercicio de lectura extensible a semanas- a atmosfera que impregna todo o libro. E iso, creo, é o difícil: a transposición a imaxes e diálogos o que, na súa forma textual, configura unha atmosfera -luz, olor, cor, tacto, ambiente, clima, tensión...- concreta. Penso tamén en La colmena (Camus-Dibildos, 1982), outra magnífica, e moi arriscada, adaptación.
Noutras ocasións chégase á novela dende o cine. É o que me ocorreu con Dersu Uzala. Tras ver o film de Kurosawa -simplemente, unha obra de arte- lin, nunha edición de batalla que reproducía na cuberta un fotograma da peli, a novela de Vladimir Arseniev. O candoroso animismo do trampero siberiano constitúe, xa na súa forma cinematográfica, xa na raíz narrativa, toda unha reflexión sobre a condición humana e as majaderías anexas ao que chamamos "desenvolvemento cultural".
Nas antípodas literarias do autor ruso, atopo un personaxe que me trouxo inmediatamente á memoria ao vello Dersu. Nunha marabillosa novela, prodixio de horizontalidade, limpeza narrativa e anticlericalismo, El cura de Monleón, fala Baroja dun tipo viejo, raro y abandonado que vivía con una sobrina viuda en un caserío solitario y lejano. Era hombre de unos setenta años, tipo fantástico, que se llamaba Martín y de apodo Shagua ('ratón'). Martín Shagua gastaba melenas blancas, vestía muy andrajoso y dormía en una cama de hierba seca.
-¿No coméis carne?
-No, nunca.
-¿Y por qué no se pueda matar a los animales?
-Porque a mí me parece que todo lo que vive tiene que ser respetado. Los animales son como nosotros.
-¿Pero entonces hablarían?
-Y hablan a veces.
-¿Tú les has oído?
-Sí.
-¿Qué dicen?
-Se quejan cuando les hacen daño. También hablan los árboles y las plantas cuando las mueve el viento y se lamentan se se les rompe las ramas, Yo a veces los entiendo. Si corto un árbol con el hacha le pido perdón.
Velaí como, ao conxuro dunha evocación persoal, se mesturan universos literarios tan, en principio, dispares. Maxia dos textos e os camiños a que os conducen os seus lectores!

Cuando ya nada personalmente se espera

Eu creo que o paso do tempo vainos despoxando de tonterías e inútil lastre e, se temos ocasión para contalo (que hai quen non), teimamos naquel pensamento de Voltaire, que era un vello raposo: à force de s'occuper des choses urgentes, on oublie les choses essentielles. Teño a sensación de vivir arrodeado por xente persuadida de que dos negocios e angueiras nos que andan metidos depende o futuro da civilización occidental. Non perciben que, se despareceran, e, con eles, os seus importantes asuntos, ninguén os lembraría nin botaría en falta. A min, deste mundo de tráfagos, présas, compromisos, ambicións, vaidades, triglicéridos, síndromes de toda laia, enfermidades cardiovasculares e almorranas crónicas, quédame un kit máis ben exiguo: os meus amigos (poucos, pero gardados no recanto que, na adega, destino aos gran reserva); a miña familia (a quen, por boa fortuna, quero cada día máis -que hai quen non); a miña música; o meu xardín; este insignificante recuncho de internet onde me atopa quen me busca; os meus libros; os libros que fago e a ilusión que poño en cada un deles, como se cada un deles fose o primeiro; ver sorrir os meus; o milagro de ver este solpor de outono... pouca cousa.
Non me fagan demasiado caso. Hai días, así, tontos, que un se pon sentimental e o corazón se lle quebra por nada.

O mundo en octosílabos

En Peñaranda del Campo
el día diez de febrero
de mil novecientos veinte
día terrible y funesto,
cerca del arbol del Cuco
hallaron en el paseo
el cuerpo de una mujer
convertido en esqueleto.
El Juzgado las pesquisas
las hizo con gran empeño
y supo que una doncella,
la nieta del tío Penco,
había desaparecido
de su casa de este pueblo.
Días despúes del hallazgo
de aquellos mortales restos
se supo que un muchachito
muy marchoso y jaranero
llamado Pedro García
y del mal nombre el Canelo
se gastaba las pesetas
en un tupi muy flamenco.
Un amigo le pregunta
como tiene aquel dinero
y García le contesta
que es un terrible misterio.
La Policía interviene
con su acreditado celo
y hace confesar al mozo
su brutal crimen horrendo.
A Sinforosa ha forzado
el sátiro deshonesto.
Y como un tigre de Hircania
le quita la vida luego
metiéndole una navaja
por las vértebras del cuello.
La desangra y descuartiza
con arte de carnicero.
Da los pellejos a un gato,
el morcillo da a los perros
y vende los entresijos
a un industrial choricero.

Eu gardo nun recanto remoto da lembranza a un cego recitando romances, un cego que acompañaba a unha compañía de Barrigaverde -nunca se dixo guiñol en Galicia-, un cego que, supoño, debeu para a época un superviviente, o último mohicano do seu xénero. Os barrigaverde actuaban contra a noitiña nunha praza da vila e a xente tiña que levar o asento, quen unha caixa, quen un tallo, quen unha banqueta, quen unha silla, que aínda hai clases. O cego ía declamando, nos seus ripiosos, castrapeiros e mal medidos versos, crimes truculentos, que tiñan grande sucesso entre o respectable. Agora non hai romances de cego porque, entre outras cousas, os cegos son discapacitados visuais que gañan dignamente a vida e maldita a necesidade que teñen de andar como vagamundos facendo de cagarraches a gavillas de moinantes. Onde vai comparar. Agora o cego, que ve de puta madre, actúa nun escenario de dimensións ciclópeas arrodeado da máis sofisiticada tecnoloxía audiovisual para facer crer a quince mil seareiros enlouquecidos que é unha estrela baixada do ceo, tocada de propiedades semidivinas.
Hai perdas irreparables. E por irreparable entendo non teren substituto. E no proceso da perda fica -desaproveitada, maltreita, prostituída- moita inxenua humanidade, ou moita humana inxenuidade, que, segundo se mire, vén a ser máis ou menos o mesmo.

Editar tostones

Rompendo tópicos.

Un maduro atractivo

Nun dominical lin hai non moito un artigo que, baixo o título Maduros atractivos, referíase ao corte de idade -os cincuenta- no que se deixa definitivamente atrás a mocidade e se entra nunha fase que segundo se mire. Naturalmente, para o artigo -que remataba cun catálogo certamente extenso de potingues, exfoliantes, cicatrizantes, cremas de noite, antienrugas e reafirmantes para varóns de tal idade, a cincuentena é unha idade acojonante na se ten chegado á plenitude persoal e profesional e, a pouco que se acuda ao Gym, nos apliquemos as cremitas de marras e comamos e bebamos, maiormente, brécol e vichy catalán, un de cincuenta que non sexa plenamente feliz é un auténtico imbécil. Cousas do papel, xa saben, que terma do que lle poñen enriba.
Pero hoxe quería eu lembrar un maduro atractivo, metaforicamente falando. Para min xuño (o mes no que nacín) é un neno, sorrinte e cheo de vida coma un carneiro. Novembro é un ancián serio e adusto. E setembro? Setembro é un maduro atractivo. O mundo desprendeuse da luz excesiva e un pouco hortera de agosto. Setembro suxire a sabedoría dun pasado rico en vivencias, é un pouco como sentarse á luz da tardiña fronte ao mar a recordar vellos amores e praceres. Contra a satanización que o pobre setembro sofre por ser o mes no que coincide a tan temida síndrome posvacacional, eu adoro setembro. Nai natura está en agraz, unha vella matrona que ofrece a exuberancia dos seus froitos. A luz declina aos poucos, docemente, aínda viste setembro as galas do pasado estío, pero sen estridencias, como humildemente e sen trompeta. Un maduro, malia súa propia modestia, indubidablemente atractivo.

Quen gaña algo?

A vida está feita de nadas. Así comeza o poema de Miguel Portada intitulado Bucólica belisimamente musicado polo vello rocker portugués Rui Veloso. Certo: feita de nadas. Agora cremos, agora descremos. Un día é luminoso e outro escuro. Unha tempada confiamos e outra botámonos ao demo. Eu adoro este país pero, por veces, reconciliarse con el é complicado e o propio país nolo pon ben difícil. Unha visita inopinada á vila de Muxía en pleno ardor festivo co gallo da arquifamosa romaría da Barca foi unha experiencia moi negativa. A contaminación negra do chapapote, que eu gardaba nun siniestro recanto da lembranza, viuse substituída por unha maré humana fóra de todo control. Alí onde un chega planta a haima. A xente come en todas partes, mesmo a carón dos conteiners do lixo. Dorme onde Deus lle dá a entender. Pensar onde esta humanidade fará as súas necesidades e trousará o alcol engulido estremece. Porque é de notar que os bares pechan os aseos durante os días da orxía e nada hai previsto pola Administración local. As tendas de campaña e apaños para acubillarse están en todas partes: nas leiras, nas rochas, nas praias. Os coches, a miles, estacionan nos sitios máis inverosímiles. Un día a verbena dura ata as 9 da mañá (de cartel). Tres orquestras. O caso é beber ata que o corpo aguante. Apodérase dun a sensación de que a sensatez abandonou a vila e, durante tres días, se decreta unha patente de corso.
Para min o espectáculo é terceiromundista, a reflexión inquietante: que é o que media entre un fervor relixioso tan desmedido como pouco sincero e un macrobotellón de varios días e dimensións ciclópeas? Ou é que non media nada?

Pensamiento vagamundo

Deprimido, un amigo, catedrático na minerva compostelá -novo, infatigable e dinámico investigador, docente comprometido- confésame que o nivel dos exames de setembro dos seus alumnos non pode ser máis desalentador e frustrante: por termo medio (e honrosas excepcións hainas en todo), o problema non é só que coñezan pouco e mal os elementos da materia que profesan estudar; é -cre o meu amigo- máis fondo e, tras bastantes promocións compróbandoo, vai in crescendo: non saben expresarse ou, no mellor dos casos, fano moi defectuosa, insegura e interruptamente , cunha ausencia de solidez e coherencia que acena claramente cara a fenómenos de índole sociocultural máis graves, aos que a aceleración tecnolóxica dos soportes da información e a comunicación están contribuíndo non en pouca medida. Analicen, se cren que non é así, a calidade construtiva das mensaxes que diariamente se verten a centos de miles en facebook ou tuenti e infiran a influencia social, en macrotermos, dun xeito tal de intercomunicación.
Cantas veces nesta bitácora se teñen achegado opinións tecnófilas e tecnófobas extremas! In medio veritas, parafraseando a báquica paremia. De por parte, sigo crendo que a calidade do pensamento (e a calidade da expresión, xa oral, xa escrita, non é senón reflexo fiel da do pensamento), atopa grandes inimigos na efemeridade, evanescencia, inmediatez e absoluta falta de esforzo que imprime a hipertecnoloxía da comunicación, da que, cada vez, dependemos máis.
Cando vin por primeira un CD-ROM traspasando datos, imaxes, sons... ao monitor e altofalantes dun ordenador (e hai disto os seus bos vinte anos), intuín que a interfaz humana cos soportes da cultura estaba pechando un ciclo e abrindo outro, e que a cousa podía, co andar do tempo, revestir tintes arriscados ata o punto de influír no noso xeito de pensar (e o xeito, as estratexias de pensar evolúen e cambian cos séculos, claro). O que entón era intuición é hoxe certeza. E non porque un sexa moi listo. Estaba cantao. ¡Dios nos coja confesados!
Mais sobre o asunto.
E máis, por se está Vde. de humor.

Habelas hainas

Sendo todo o norte peninsular pródigo en meigas, sabias, güijas ou sorguiñas, son sen dúbida as bruxas de Zugarramurdi -concello navarro da bisbarra de Batzán- as que levan a palma da máis estensa sona. Débese esta, sen dúbida, a dous factores importantes, que demostran que non hai nada máis maleable ca a transmisión do escrito. O día seguinte aos Reis Magos de 1611, o impresor Juan de Mongastón, da mui nobre vila de Logroño, daba ás prensas a relación pormenorizada do Auto de Fe celebrado en la ciudad de Logroño en los días 6 y 7 de noviembre de 1610, "para que todos en general puedan tener noticia de las grandes maldades que se cometen en la demoníaca secta de los bruxos y les sirva de advertencia para el cuidado que todo cristiano ha de velar sobre su casa y familia". No auto foron procesados por bruxería e adoración a Satanás ata un centenar de mulleres e homes, maiormente procedentes do devandito termo navarro, nas sentenzas dos cales os inquisidores, contra a crueldade que o vulgo lles atribúe, gastaron bastante clemencia, pois só seis foron levados a queimar como relapsos (é dicir, relaxados -entregados- ao brazo secular). Tan curiosísima e estensa relación durmiu o sono dos xustos por douscentos anos, ata que, en xaneiro de 1811, sendo rei das Españas aquel irmán do corso a quen chamaban Pepe Botella e cumpríndose o segundo centenario da editio princeps do Auto, a inesgotable erudición de don Leandro Fernández de Moratín desempoou o mamotreto e o reimprimiu, dando lugar a un pequeno best-seller da época, reimpreso unha porción de veces tendo chegado fragmentos do cal mesmo a transmitirse oralmente incorporándose a romances de cego. O truculento do asunto está, claro, na base dese éxito: o irresistible atractivo cara áos recantos máis negros da nosa condición humana e unha prosa sonora, chea de afalagos antigos, característica da época clásica do idioma español, fixeron o resto.
Pero sigamos vendo como o texto se malea e avancemos setenta ou oitenta anos, ata os tempos de Baroja e a xeración do 98. Non me cabe dúbida de que o meu querido don Pío coñecía de sobras o Auto de Logroño. É máis, por un acúmulo de coincidencias e indicios, teño a sospeita -e tal vez alguén me lembre que quero arranxar zapatos sen ser zapateiro-, de que puido ser a base dun conto, ou noveliña curta, na que o aquelarre de Zugarramurdi é marco espazo-temporal e pulo a unha deliciosa fabulación romántica, de amor que triúnfa entre dous rapaces novos, La Dama de Urtubi, que leo en preciosa edición popular en oitavo de "La Novela Mundial", Rivadeneyra, 1927, magnificamente ornada con debuxos, de actualísimo estilo, de Máximo Ramos.
Falando don Pío da orixe desta bruxería vasco-navarra das sorguiñas, atopo na súa extraordinaria intelixencia e indisimulado anticlericalismo unha suxestiva interpretación antropocultural do machismo. Non me resisto a copiar un fragmento:

Como en todas las zonas selváticas de Europa no dominadas por la ideología del semitismo, en el país vasco existía un culto en donde la mujer era sacerdo­tisa: la Sorguiña. En las religiones africanas nacidas en el desierto, el hombre es el único oficiante, el pro­feta, el salvador, el mesías, el mahdi. La mujer está relegada al harén, la mujer es un vaso de impurezas, la mujer es un peligro; en cambio, on las regiones de las selvas europeas, la mujer triunfa, es médica, ago­rera, iluminada; se sienta sobre el sagrado trípode, habla en nombre de la divinidad y se exalta hasta la profecía. En los cultos semíticos, la mujer aparece siempre proscrita de los altares, siempre pasiva e inferior al hombre; en cambio, en las religiones primitivas de los europeos, aun en aquellas más pobres y menos pompo­sas, aparece la mujer grande y triunfadora. En la vida resplandeciente de los griegos, es sacerdotisa y sibila; en la vida obscura y humilde de los vascos, es sorguiña. La hostilidad del semita por la mujer se advierte en los primeros cristianos: para los evangelistas, María tiene una importancia secundaria; en el suplicio de Cristo no se indica su presencia en las relaciones de San Mateo, de San Lucas ni de San Marcos; ninguno de ellos habla de sus dolores de madre, ni cita la fecha de su muerte. Estos primeros cristianos de raza judía no tuvieron, no pudieron tener el culto a la Virgen: fue necesario que el cristianismo tomara carácter europeo, se injertara en una raza politeísta que había adorado a Venus, a Ceres y Minerva, para que glorificase a la madre de Dios.

Preciosa e elegantísima esexese! Non sei se mandar referencia deste interesante texto á Sra. Ministra do ramo, Dª. Bibiana Aído, para a súa mellor ilustración. Pero ao mellor pasa de tanta erudición e non lle interesa e levo un disgusto.

Unha excursión romántica

Romanticismo é unha desas palabras multiuso que o mesmo vale para un rompido ca para un descosido. Nunca me explicarei por que unha novela dedicada á vida dos pijos do cogollito madrileño cando Su Excelencia el Generalísimo andaba nos estertores se chama Romanticismo. Unha fin de semana en París é, por definición, romántica, o mesmo ca consagrar arrumacos e manitas ao obxecto das nosas paixóns nunha góndola veneciana. Unha inglesa romántica era Glenda Jackson nunha inesquecible peli de Losey. Pero romántico tamén é o dilema de Drácula, a maldición do cal só podería salvar o amor de Mina Harker, ou a loucura daquel poeta que, transido de dor, recitaba os seus acendidos sonetos, baixo a luz metálica da lúa, na tumba da amada prematuramente falecida. Hai comedias románticas, que nos esponxan de satisfacción e mortes románticas e terribles, que inspiran arrepío e compaixón, como o suicidio de Fígaro, sumido na negrura do desamor.
Digamos, pois, que hai un romanticismo doce, agradable, paixonal, luminoso e outro negro, mesto de melancolía, unha sorte de implacable designio do destino.
Unha excursión romántica a un lugar romántico, nestes dous sentidos, é o Cemiterio dos Ingleses, a carón da praia do Trece, en plena Costa da Morte. Unha excursión que recomendo vivisimamente a quen non coñeza tal paraxe. Alí nun edículo de pedra, a ceo aberto e fronte a un océano salvaxe e de insondable violencia, están soterrados os 172 corpos dos gardamariñas británicos que en novembro de 1890 naufragaron, co seu capitán, fronte á Punta do Boi no buque escola The Serpent. Toda a historia está aureolada dun veo de dor, dignidade, heroísmo, e fatalidade que se concilia moi ben co romanticismo do sitio e a sublimidade da inscrición lapidaria do túmulo, realizada en 1990 co gallo do centenario do fatal acontecemento: The Serpent, 1890-1990.
Ao Cemiterio dos Ingleses pode chegarse dende Cabo Vilán, por unha pista de terra que sae á man dereita pouco antes de chegar ao faro, ou ben -moito máis recomendable- dende Camelle (moi pouco antes de chegar a Camelle, á esquerda en dirección a Arou e logo xa está indicado "Cementerio inglés"). O itinerario (que pode facerse andando, en bici ou coche) bordea permanentemente o acantilado nunha paisaxe de incrible beleza. Como para presumir, con toda xustiza, de país.
Disque cando un buque de guerra británico cruza diante das coordenadas do punto onde afundiu The Serpent, lanza unha salva en memoria dos compañeiros devorados pola mar traidora. Son cousas románticas que fan que a pel se lle poña a un como de galiña.

Floresta estival

De costume, os plans que nos facemos para as lecturas de verán son como os propósitos de aninovo. Estes -deixar de fumar, ir dunha puta vez ao ximnasio, camiñar todos os días dúas horitas, comer máis verde, deixar de escoitar a Jiménez Losantos... - fican en meros propósitos. Aqueles en puras intencións. Un suma ao atrezzo da praia -bolsa folgada, toalla, cremas, móbil, autodefinidos do todo a cien, camisetiña por se refresca, chanclas ou crocs- o libro que decidimos ler este agosto e, curiosamente, de tanto transportín o bo do libro remata enrugado, deformado do contacto coa humidade, cheo de area e cos recantos das cubertas revirichados... pero virxe de lectura. Por máis que teimamos nesta, a eventual concentración que a trama esixe concíliase mal co entretemento que o sol, a mar e a euforia do tempo libre estimulan. Intentámolo pero, convencidos aos dez minutos de que non nos enteramos de nada, volta o libro á bolsa de praia. Ao día seguinte, o maltreito volume acompañará de novo o resto do pack playero e, de novo, con idéntico resultado.
Eu, cos anos, fun volvéndome máis e máis económico e restritivo nas miñas equipaxes (lembrando o consello do protagonista daquela marabillosa película O turista accidental: en cuestión de equipaxes inevitablemente máis é sempre menos), e máis realista nos meus proxectos de lectura para as ferias estivais. Por iso, creo que un modelo de libro ideal para tan agradable continxencia anual é o das seleccións, escolmas ou, por usar dun fermoso termo antigo, florestas de varia lectura. En efecto, contra o monolitismo emocional e a fidelidade que un novelón esixe do lector, a variedade de asuntos, rexistros, tempos, tramas, estilos e técnicas dunha escolma parece acaer mellor á inevitable, digamos, frivolidade derivada do lecer e a necesaria desconexión dos rigores intelectuais a que normalmente vivimos sometidos. Descubro na collectanea Relatos y poemas para niños extremadamente inteligentes de todas las edades (Anagrama, 2003), escolmada por Harold Bloom (edición orixinal Stories and Poems for Extremely Intelligent Children of All Ages, New York: Scribner, 2001) esa variedade da que falo. Dividida nas catro estacións, ás que o escolmista atribúe, en razón da súa natureza, cada un dos relatos ou poemas escollidos, o libro é unha intelixente e sensible singradura pola literatura anglosaxona -con moi escasas excepcións: Esopo, Maupassant, Gogol- que aporta con insistencia notable nos autores do XVIII, XIX e primeiros anos do XX, algúns deles de especial predilección de quen subscribe: Peacock, Longfellow, Shelley, Melville, Stevenson, Hardy, Conan Doyle, Twain, Hawthorne, Chesterton... Catro recomendacións especialmente especiais: "Los tres desconocidos", de Thomas Hardy; "Día de difuntos", de Edith Wharton; "El extraordinario caso de los ojos de Davidson", de H. G. Wells, e, por riba destes, "El diablo de la botella", do meu queridísimo Stevenson. Magnífica, igualmente, a introdución do editor.
Eu creo que este tipo de libros funcionan como as recomendacións do chef nos restaurantes: alguén elixe por ti, porque o certo é que, en punto a lecturas, asumir riscos e decidir a min inspíranme unha preguiza cada vez máis insalvable, esa mesma preguiza -e vostede vaime entender- de quen bota vintecinco minutos mirando con cara de parvo para a morea de pelis do videoclube e ao final leva unha merda.

Modernos invasores

O ser humano non fai outra cousa que repetir modelos de actividade de atávica antigüidade, só que os modifica consonte os tempos, as modas, os costumes, as ideas. Non creo exista latinajo máis certo que aquel nihil novum sub sole, que dixo ou escribiu non sei quen. Aí teñen os veraneantes. Unha nota léxica, previa, se mo permiten: non hai outonantes, nin invernantes, nin primaverantes. Sen embargo, hai veraneantes, porque existe un evidente culto ao verán (con perversións deste culto, como a tanorexia) que non son máis que formas renovadas do culto a Ra, ou Atón, ou Manitú, ou a Luz fronte ás tebras e a caloriña fronte ao frío.
Os veraneantes son coma os mouros de Tarik, os alanos ou os orcos de Isengard: son invasores, e, como todo invasor, o impulso que move ao veraneante é a depredación, o instinto atávico da rapina, da apropiación da maior parte de botín na menor cantidade de tempo. O veraneante, ao que se distingue claramente do nativo polo seu característico uniforme e a expresión beatífica de quen vive reconciliado co universo por un período de tres semanas, sabe que o seu paso polo territorio invadido é efémero e, coa ansia do avarento, depreda todo o que se lle pon por diante: postais; guías de todo tipo; souvenirs de pelaxe diversa; vai ás necoras; escarva na area buscando chirlas; esquilma as silveiras collendo moras; fai colas eternas con estoicismo admirable esperando un exiguo platiño con catro mexillóns e un codelo de pan; extenúa as existencias do súper da pequena vila mariñeira; ataviado cun neopreno e un acento estepeño inequívoco busca pulpos cun trueiro do todo a cien; o veraneante é insaciable: ocupa o espazo en prazas, espállase en terrazas de bar, difúndese coma unha infección en verbenas, praias, calas, festas, paseos fluviais e marítimos, romarías, cotillóns, guateques, lunchs, regatas, cuchipandas, paparotas estivais e exaltacións gastronómicas de toda laia.
O veraneante, coma o invasor, retorna sempre ao punto de orixe coa insoportable levedade de saber que puido depredar aínda un pouco máis, de que o tempo se lle fixo escaso, do moito que lle quedou por ver, mirar, oír, mercar, apañar, pillar. O veraneante que retorna, no fondo -por que non dicilo-, é un tipo triste e un chisco patético.

O tricornio e a pipa

Cando eu era neno, mediando a década prodixiosa, a Benemérita era un corpo policial que reflectía con toda fidelidade o país no que se vivía. Sen ánimo de ofender, a deserción do arado e o afastamento da miseria eran, daquela, estímulo común para o ingreso no corpo. Un ínfimo nivel cultural resultaba indispensable á ditadura para o proceso de alienación e sometemento absoluto que imprimía nos membros do instituto armado. Pero, fronte á policía armada, o carácter vilego ou rural da Garda Civil estaba na base dunha natureza popular que, sobre todo por razóns políticas, provocaba que xentes coñecidas da vila ou da aldea de toda a vida puidesen, a ollos do benemérito corpo, situarse mesmo na marxe da lei, debendo soportar a suspicacia e desconfianza dos seus veciños. O anecdotario acerca dos membros da Garda Civil era, nos anos do franquismo, un clásico e case sempre daba fe desa fonda imbricación do corpo na vida cotiá das vilas. A "casa cuartel" coa lenda Todo por la patria sobre o amarelo da bandeira patria son elementos do imaxinario de varias xeracións. Dun sarxento que fora xefe da Garda Civil local, contábase que, nunha barra americana, lle mexaron no tricornio e, cando se bautizou con aquel champán, botou man da regulamentaria, cego de ira, e por pouco non provoca unha masacre. Alcolismo, ignorancia, brutalidade (con trazos de verdadeiro sadismo), un machismo sen paliativo... tales eran as prendas con que Juan Pueblo ornaba a Benemérita.
Hoxe, os mozos que asasinou la ETA o outro día, eran membros dun corpo civilizado no mellor e máis etimolóxico dos sentidos. A silueta siniestra do tricornio mudouse por un ariño na orella ou a melena dunha guapa muller.
Cando eu era neno, ETA era un grupo terrorista que reflectía con toda fidelidade o país no que se vivía. Hoxe non. Hoxe, ETA, que defende o mesmo que defendía cando asasinou a Melitón Manzanas 1968, é un rollo malo, unha historia noxenta que aburre, un grupo de integristas retrógrados, obsoletos e máis pasados de moda ca as antenas de corno dos televisores. Quen no seu siso, con vinte anos, no canto de follar, fumar petas e ir á praia, pode andar despanzurrando mozos na flor da idade pola liberación de Euskalerría? O malo de non evoluír é que, co paso dos anos, van perdéndose os argumentos, de xeito que o único que se pode defender destes -con independencia do seu acomodo ou non ao momento e circunstancia- é o seu fundamento (id est, fundamentalismo, ou, vulgaris sermo, hijoputez).

Estridencias

Falaba eu de voces no último post. Teimando no asunto, podo dar fe de que oír a Esperanza Aguirre cantando cumpleaños feliz é unha das experiencias máis traumáticas dos meus últimos anos. A cousa leva camiño de converterse nun deses elementos recorrentes e obsesivos dos pesadelos. Aínda estou estremecido.

A voz de Galicia

Unha boa amiga, de nación aragonesa pero galeguísima de adopción, opina que a voz dos galegos (por unha vez, non galegos e galegas, senón galegos,varóns e a moita honra) é a máis modulada e fermosa dos países hispánicos. Opinión certamente sorprendente, que mesmo pode soar a boutade, pero que ela defende con ardor e todo convencemento, achegando incluso o nome do galego coa voz máis sonora, baril e aínda sensual, nome que, por lóxicas razóns, non vou eu desvelar aquí. Con todo o discutible, eventualmente esaxerado e matizable que sexa o parecer da miña boa amiga, o seu fundamento faime reflexionar sobre o enorme poder que a nosa voz exerce, como un complemento fulcral da nosa personalidade. Hai quen se fixa nas mans, hai quen nos beizos, hai quen no... pero a ninguén lle pasa desapercibida a voz das persoas con quen nos relacionamos. Eu mesmo teño imaxinado a voz de moitos amigos deste local, de quen, fóra o nome (real ou de plume) e o teor das súas opinións, nada sei. Por iso, e como aditamento importante, cando tiven oportunidade incluín un enlace á miña propia voz, da que -descúlpeseme a inmodestia- teño recibido máis dun piropo. Tonterías a frivolidades á parte, nun oficio coma o meu, no que se raja sen pausa, e onde, de costume, de cada dez conversas telefónicas, en cinco casos non hai un coñecemento persoal do interlocutor, son plenamente consciente do valor da voz e a dialéctica oral e podo dicir, sen restricións, que a maior porcentaxe de éxito dunha xestión telefónica depende do convencemento e rigor que a nosa voz e a nosa dialéctica sexan quen de transmitir. Cantas veces non nos ten desilusionado coñecer a unha persoa de quen tiñamos unha idea preconcibida a través da súa voz! E cantas outras pensamos o pouco que acompaña a voz a unha persoa de físico agraciado! E cantas máis comprobamos o encantado que está de oírse un tipo ou tipa que o maior favor que podía facer ao mundo era calar!

20.07.69

Espertar sobresaltado é unha das experiencias máis antipáticas polas que pode pasar un ser humano. Saír violentamente expulsado da placidez da inconsciencia e recuperar sen transición nin alternativa o control do aburrido mundo real representa un trauma, pequeno e que axiña pasa pero odioso no momento en que se vive.
Na noite do 20 de xullo de 1969, este menda, na altura meniño de nove anos, durmía a cachón na exigua litera da ala dereita do primeiro barracón á esquerda -segundo se mira dende a entrada principal- do campamento da Organización Juvenil Española (OJE) "Paco Leis" sito na praia das Sinas (Vilanova de Arosa). Os campamentos da OJE eran a solución da España dos sesenta para moitas familias que non tiñan outros medios de mandar de veraneo aos fillos. En troques, buscábase, torpemente, gañar a estes para a causa daquel fascismo, pobre e subdesenvolvido como o viño COES, que a historia chamou franquismo. O caso é que contra as dúas da mañán, os barracóns de todo o campamento anegáronse cos ecos de voces destemperadas que berraban ¡¡Fuego, fuego, que arde el campamento, fuera, fuera de las camas, al mástil, todos al mástil, fuego!! Nin que dicir ten que toda a cativallada do campamento, présa do máis desagradable sobresalto, saltamos a escape das camas, e cada quen como puido, fardouse do que tiña a man e saímos para o campo de grava miúda, no centro do cal estaba o mástil, coas tres bandeiras nacionalcatólicas (a nacional, a de Falange e a do Requeté) arriadas por ser de noite. Contra o fatal prognóstico dos berros que tan desabridamente nos largaran da cama, todos nos estrañamos de non ver lapas nin cheirar a fume. Axiña, un grupo de mandos, con aquela fachenda e etílica chulería propia dos mequetrefes que miden a súa hombría con meniños inocentes, anunciaron que non había lume, pero que era o único xeito de nos botar da cama porque a noite o merecía. Leváronnos a todos ao enorme comedor onde había unha diminuta televisión en branco e negro. E alí, sentados nos bancos e loitando contra o sono, entrevimos confusamente no pequeno receptor de antenas de corno unhas imaxes borrosas e oímos unhas voces metálicas nun estraño idioma, que a maioría non eramos quen de interpretar. Logo, antes do que parecía o momento culminante, se nos revelou o segredo: o home ía pisar a lúa por vez primeira na historia.
De volta para o barracón, respirando o ar agre e salgado do fondo da ría de Arosa, unha suave noite de xullo, un cativo de nove anos ergueu a vista, entornando moito as pálpebras, e mirou para o disco prateado intentando descubrir desesperadamente a nave dos americanos ou algún astronauta pegando ingrávidos saltos, como os que pegaban Tintín e os irmáns Hernández e Fernández en Aterrizaje en la luna.

O asunto

Un asunto. Velaí a cuestión. Un asunto. Todo escritor busca un asunto. O poeta, un asunto o suficientemente lírico e inspirador para que fermosear as palabras sexa algo máis ca un exercicio van de mera técnica, pois a técnica sen musa é como a laranxa sen zume. O novelista, un asunto sobre o que montar unha boa trama, pois, se a trama é a xeito de bastidor onde tecer a historia, o asunto é o alento que move todo. Que é un novelista sen asunto? Pois é un profesor sen alumnos, un conferenciante sen auditorio, un funcionario sen periódico, un futbolista sen seareiros, un pijo sen lacoste. Xa quixera eu atopar un bo asunto para unha novela, pois non crean que, malia os meus anos, desboto dar a campanada un ano destes, descolgándome cun novelón deses que arden tres nun candil! Técnica narrativa, penso que entre o moito que levo lido e o moito que levo escrito, non me ha faltar: trúfase un diálogo por aquí; métese algo de acción por alá; unha panorámica; un punto de vista axeitado, sen abusar da omnisciencia que é cousa que abafa; unha analepse ou flash-back que distraia da aridez eventual da narración; unha administración prudente, no seu caso, da polifonía, da anagnórese... pan comido. Pero o asunto... Ai, o asunto! De que escribir, esa é a cuestión. Se non teño nin asunto para un post desta indefensa bitácora (e converto a falta de asunto no asunto do post), que direi dunha novela! De ónde sacará tanto bendito novelista asuntos para as súas novelas! Porque deixen que a min me custa, demonio! Busco e rebusco; poño en valor -que é como hoxe se di- os meus recordos, relembrando ata os tipos máis atrabiliarios que teño atopado, os pasos máis pouco comúns e aínda bizarros da miña existencia, e nada, non atopo nada que mereza ser novelado. Será que son moi esixente e que outros, con moito menos, gañan un premio e aínda dous? Será que, ao presente, en van pretendemos saír do illó de mediocridade no que nos movemos e xa non hai, como antes se dicía, vidas de novela? Chi lo sà!
Por certo, acéptanse ideas e suxestións. Se a cousa pita e fago millóns en anticipos e royaltis internacionais, prometo irmos a paches.

De tempestate

Vimos de publicar un excelente e amenísimo libro sobre o xeito en que nos ven os franceses aos galegos durante case dez séculos de convivencias. Estas visións poden adquir acenos sorprendentes. Unha amiga contábame que o que máis che chamaba a atención a un seu amigo francés, coñecido de moitos anos de trato, era que os españois sempre semellaba termos problemas e desencontros coas chaves: que se as chaves da casa as levo eu e despois ti quedas sen elas; que se chas deixei a ti, estou seguro e como demo é que agora me dis que non as tes... e por aí. Ora, teño para min que unha das cousas nas que os estranxeiros que nos tratan máis deben coincidir é na nosa obsesiva e nacional teima co tempo. Alertábame no particular un vello camarada de nación tedesca, de Heidelberg -fermosa e romántica cidade, por certo- hai ben anos. Non hai galego, por paciente e de bo conformar que sexa, que non se queixe do tempo. Botamos a vida mirando o ceo, tentando infrutuosamente penetrar nos caprichosos arcanos da meteoroloxía, aínda que, como en tantas cousas, o misterio e a ilusión do que virá pérdense ante a fría e aséptica exactitude da técnica. Agora, trocamos expresións cheas de engado e indefinición (non sei se non quererá chover) por outras, se máis contundentes, non por iso exentas de espírito enxebre (dá chuvia para mañán; dá bo ata o xoves: eu sempre me pregunto quen será o suxeito innominado dese dá: Meteogalicia? a G? o xornal? Deus? un remexido de todos eles?).
En van agardamos verán tras verán que o bendito anticiclón (o mellor que teñen os Azores, sen dúbida) estea quietiño entre xullo e agosto, cando menos. Pero éche como esperar a Godot. Botámoslle a culpa ao cambio climático e cremos lembrar que antes os veráns eran máis estables e as estacións eran como tiñan que ser. Pamemas e farrapos de gaita. Nun interesante artigo que o meu bo amigo Juan Andrés Fernández Castro, curioso e infatigable investigador, publica no volume 5 (2002) da miscelánea de cultura e historia da Estrada sobre a mortalidade de 1769 na freguesía estradense de Ouzande, veciña da vila, faise referencia, por documentos da época, ás condicións climáticas que condicionaron a extensión da variola, tifus, disenterías, enterites, difteria e tuberculose que atacaron sen misericordia aquela indefensa e infeliz poboación: ocho meses ha que en este país no se ha visto el sol, pudriéndose los frutos en la tierra (...) las continuas lluvias del verano de 1768 arruinaron la casi totalidad del sembradío de trigo y centeno (...) la continuada intemperie de las estaciones en el ano pasado de 1768 arruinaron la mitad de la cosecha y produjeron en la atmósfera densos y perniciosos vapores...
Hoxe, contra o destino dos infelices servos da gleba daqueles escuros tempos, os peores efectos que pode ter a adversa meteoroloxía estival é arruinarnos as ferias. Iso que levamos gañado.

Nobody is perfect... Are you sure?

A descomunalidade verbal ou, en termos técnicos, o desparrame dialéctico é algo, supoño, inherente á nosa condición latina (pois, na verdade, o elemento céltico -quitada a afección balompédica tan cara ao bo amigo Brétemas- debe ser no noso sangue algo residual). Á nosa condición latina e a unha nomeada tendencia a trocar humildade por ostentación, realismo por delirio. Lembro a certo ex-inquilino de Monte Pío que comparou a nosa nunca ben ponderada Cidade da Cultura coa Tate Gallery londinense. Xa falei eu disto, traendo a colación aqueles Beatles de Cádiz, que eran unha banda de mataos.
Falar de xeito complexo e pensar de forma simple é algo que hoxe se estila, especialmente nos responsables de botar a andar calquera novidade. Na documentación entregada polo equipo docente de certo curso que estes días realizo, encamiñado a fin máis ben modesto e relativamente intrascendente, atopo un inventario de esixencias autenticamente fastuoso. Tras uns apuntamentos acerca das habelencias informáticas do cursista, o documento indica (ad pedem litterae):
Tan importantes (sic) o más que estos conocimientos será poseer una relación de destrezas y actitudes generales de especial interés en momentos de cambio tales como:
-Poseer curiosidad por conocer y experimentar nuevas cosas
-Ser creativo y original
-Apreciar el trabajo en equipo (y disfrutar con ello)
-Poseer una comunicación fluida en entornos virtuales
-Valorar el orden y la estructura
-Ser paciente y perseverante con los problemas
-Valorar las ventajas que ofrece la informática
-Desenvolverse con soltura en espacios informáticos
-Estar abierto a los cambios
-Ser capaz de adquirir compromisos y responsabilidades
-Ser capaz de cumplir con las responsabilidades adquiridas
Casi ná. Eu mesmo, sen ir máis lonxe.

Doktor Faust

A natural tendencia humana ao absoluto -tan cara, literariamente, a Borges- atopa unha manifestación insuperable nas placas metálicas que a NASA instala nas naves de exploración estelar por se acaso se dá a continxencia de que as atope algún ente de vida intelixente. A representación icónica dun ser humano masculino e outro feminino, unha man aberta, algúns caracteres alfanuméricos constitúen a mensaxe desa sofisticada e hipertecnolóxica botella galáctica, que resumen a nosa condición biolóxica.
Imaxinen que, no canto dunha placa de información sintética, os sabios da axencia espacial, persuadidos do enorme nivel intelectual dos extraterrestres receptores, decidisen que ían aloxar dentro da nave un libro, como mensaxe testemuñal e máis complexa da vida humana, das súas preguntas e buscas esenciais, das súas máis importantes dúbidas, grandezas e insuficiencias. Ocórrenseme algúns magníficos candidatos: Hamlet, Robinson Crusoe ou Ensaio sobre a cegueira poderían, desde logo, representarnos con todo merecemento. Pero, por riba de todos os que, cando menos a min, se me puideran ocorrer, estaría, sen dúbida, Fausto de Goethe.
Nunha conversa do poeta en 1830 co seu amigo e logo albacea literario, Johann Peter Eckermann, o autor afirma: Fausto é un tema inconmensurable e vans serán os esforzos do enxeño para o penetrar de todo. Fausto é un monumento á condición humana. Goethe dirixiu todo o seu estro -un sólido estro reforzado por unha cultura ilimitada- á contradición eterna e universal do home: a morte, como finalización da vida, dualidade que é a nai de todas: o ben e o mal, a busca obsesiva do coñecemento, os estragos do tempo. O poeta desenvolve unha saga definitiva na que implicou a filosofía, a teoloxía, a historia, a mitoloxía, a cultura clásica, e aínda, a maxia e a alquimia. Fausto non é lectura doada; é máis, é un texto difícil, árido e moitas veces incompleto se non se conta cunha edición convenientemente anotada, pero, en todo caso, apaixonante e sublime. Subxectivamente, Fausto representa un universo literario dunha riqueza que, simplemente, acomplexa. Nunca sucumbiu vostede á sedución de preguntarse en que época da historia lle gustaría ter vivido? Todas teñen o seu atractivo, supoño, pero a Ilustración ten moito de Arcadia do saber, unha época na que, como colosos, se erguían espíritos que portaban fachos sempre acesos e que aínda despois de tanto tempo nos alumean cunha luz que cega.

Heroe /vs/ metrosexual

Nunca disimulei a miña admiración fervorosa pola obra de Tolkien no seu conxunto, e moi especialmente pola triloxía d'O Señor dos aneis, obra da que, co meu fillo maior -a quen, supoño, de xeito case xenético transmitín o gusto- profeso sermos eruditos. Da primeira parte, sempre gustei dun xeito especial do treito, dos máis épicos de toda a saga, en que o fillo maior do senescal de Gondor, Boromir, falece asaeteado polos temibles uruk-hai, metade homes, metade orcos, en Amon Hen, defendendo ata a morte os medianos curmáns de Frodo. Na peli de Jackson (pasará, sen dúbida algunha, aos postos cimeiros da historia do cine), xa no estertor final, Boromir (inmenso Sean Bean) -ata aquel momento orgulloso e suspicaz con Trancos, o futuro rei Aragorn-, colle o brazo deste e, cun fío de voz, lle confesa:
-Siempre creí en ti... mi señor... mi capitán -e, coa voz, quebrada, nun esforzo final-... mi rey.
Nunca -creo lembrar- unha escena emocionoume tanto no cine: confeso, sen absurdos pudores, que os ollos se me encheron de bágoas conmovido pola nobreza e sentido profundamente épico da escena. Hoxe non hai unha épica, e os heroes son de vitola ben distinta.
A tal respecto, a anciá nai dunha miña amiga consolaba a solteiría desta esta asegurándolle, con ese dativo ético o de interés tan enxebre:
-Mira, hija mía, déjate, que estás muy bien soltera. Hoy los hombres te están muy estropeados.
Dende logo, a distancia que separa o heroe medieval dun cantar de xesta ou edda nórdico e un varón metrosexual do século XXI é un auténtico abismo, e fai boa a opinión da señora suprascrita. Con motivo de certo libro, referíame eu hai un tempo á guerra como práctica na que alicerzaba a estrutura da sociedade ata as primeiras luces do Renacemento, cando menos. Tamén nun magnífico libro, que atopo no sancta sanctorum bibliográfico do avó, atopo un capítulo especificamente dedicado ás características do heroe. Este libro, de eufónico e suxestivo título, é Ideales de la Edad Media. Vida de los héroes, por el Dr. Valdemar Vedel, profesor de la Universidad de Copenhague. Con 8 láminas. Traducido del alemán por Manuel Sánchez Sarto, Licenciado en Derecho y Filosofía y Letras, Editorial Labor, S. A., Barcelona-Buenos Aires, 1925.
É magoa que as dimensións desexables dun post non me permitan copiar todo o capítulo dedicado ao heroe, que logo se me acusa (con moita razón) de prolixo. Non resisto, porén, reproducir algún treito, co que, se non se me entende mal, querería reivindicar un certo senso de virilidade (ou é que non se reivindica a feminidade?):

Todo en el aspecto del héroe revela virilidad y recuerda la vida guerrera. Manos ásperas, llenas de cicatrices, manchadas de sangre sientan mejor a un hombre que aquellas que son delicadas y blancas, porque fueron siempre enguantadas. El color de la tez no debe ser pálido y suave sino de un rojo violento. La anchura de las cejas, así como la distancia entre los ojos, se tiene muy en cuenta, especialmente por las mujeres. Gran importancia concédese también al cabello. Su abundancia es siempre un signo patente de fortaleza y el cabello largo que cae hasta los hombros es el símbolo del hombre libre en oposición al esclavo, esquilado como un perro. En el hombre el vigor físico se hace objeto del mayor aprecio. En su forma primitiva, el héroe es el hombre salvaje, forzudo. Las leyendas y fábulas de todos los países divinizan esta cualidad que le permite salir triunfante de toda clase de pruebas y lo hace incansable perseguidor de mujeres, burlándose de sus enemigos por no dejar a estas satisfechas. El héroe irlandés Cuchulain mataba, de niño, toros salvajes y, de joven , seducía a todas las mujeres del Ulster, hasta que, finalmente, los maridos, para procurarse la paz doméstica, decidieron reunirse y buscarle una esposa.

Magnífica, e moi flemática, solución, por Xúpiter.
Juventus mundi! Iso eran homes e non o de agora: en efecto, te estamos muy estropeados.

Ex toto corde

Veño de recibir, supoño que como todos os contribuíntes -algúns, mesmo, asiduos destas páxinas-, o libro homenaxe a Marcos Valcárcel: Marcos Valcárcel. O valor da xenerosidade. Homenaxe dos amigos. O primeiro que teño de dicir é que este non é libro en agraz e que me gustaría que non existise. Un libro homenaxe a Marcos -inevitable como o outono tras o verán- debería tributárselle cando fose un ancián sabio e venerable, non agora. Agora Marcos é sabio e venerable -debeu nacer sabio e venerable- pero non é un ancián. É un home na flor da vida a quen os amigos tributan un agasallo prematuro en forma de libro -que outra forma podería ter?- transidos todos eles do desexo de que tal libro, e a circunstancia que o motiva, non existise. Nada hai que engadir. Quen coñece a fin de todos os camiños?
O segundo que teño que dicir é que concordo especialmente co parecer dos editores cando, na presentación, destacan que Marcos non é da tribo dos que recorren permanentemente á mantra estéril das perifrasis modais de obriga (hai que, había que, tiñan que), tribo abundantísima por estes pagos e especialmente representativa no circuíto da cultura patria. Marcos non badúa nin se pon para a foto: Marcos traballa, leva facéndoo toda a vida, e, como toda persoa de talla, ignora que é a vaidade.
O libro en canto obxecto e produto editorial merece todos os meus parabéns. Se acaso, un, que é moi amigo do minimalismo e a discreción, botaría en falta terlle concedido menos protagonismo ao libro en si. Quero dicir que o abigarramento tipográfico e a implícita proclama de obsesiva innovación editorial e de deseño de que o libro fai gala amingua, ao meu modo de ver, o protagonismo dos textos en canto contidos. En fin, son críticas menores dun cascarrabias.
Verbo das contribucións e os seus autores supoño que podemos falar dun livre témoin. Estamos diante dun volume que reúne -o meu excluído, claro- todos os nomes que en 2009 representan algo na cultura de Galicia. Vendo, no conxunto, a miña humilde achega, percibo, con todo, unha sensación particular, e naturalmente subxectiva, de alleamento. Pero este é outro cantar. O afecto fai parte, ao cabo, das cousas nobres, esas que nos elevan por riba das diferenzas.
Parabéns sinceros para todos os que fixeron posible este fermosísimo testemuño de amizade.

Momentos de gloria

A peaxe que é inevitable pagarmos pola globalización da aldea na que habitamos e a estandarización das nosas vidas e rutinas cotiás é o anonimato. A ninguén lle gusta ser por completo anónimo. Hai, mesmo, a quen o anonimato lle resulta insoportable. Aí teñen a Andrés Pajares que é capaz das cousas máis raras por seguir alimentando o cuxé. Porque todo o mundo, xa máis nutrido, xa máis escuálido, ten o seu ego, e busca os seus momentos de gloria. Esta busca pode revestir as máis peregrinas formas. Pulsaba eu o outro día, con asombro, a ansiedade, carraxe e mesmo angustia da oínte dun programa vespertino de Radio Voz -que comanda unha muller coa voz fría e aséptica das dominatrices sm e das tradutoras simultáneas- ao que a xente chama pedindo cancións para llas adicar aos amigos e parentes. Esta oínte sentíase atroz e desproporcionadamente ofendida pois a súa petición, segundo ela, non fora atendida no día e hora acordados. Oír o seu nome pola radio constituía, sen dúbida, o seu momento de gloria e alguén -o malfado, o destino, ese fillo de puta- o impediu.
Disque de toda reunión o noventa por cento é lixo. As reunións das comunidades de veciños e as de P.O.D. de establecementos docentes son un laboratorio onde se pode con toda fidelidade experimentar ese aserto. Tamén son territorios onde moitos buscan o seu momento de gloria, que, polas razóns que sexa, teñen vedado doutro xeito. Falan e badúan, aburren e resultan repunantes emitindo opinións absurdas, afirmando obviedades coa expresión triunfal de quen cre estar emitindo un principio universal, encantados de coñecerse e, sobre todo, de oírse. Momentos de gloria.
Eu, unha mañá escura de inverno, indo en coche de cara ao traballo, e como queira que aquela escuridade me trouxo á cabeza a agonía de Goethe, preguntei á miña acompañante se coñecía as famosas palabras que o gran literato alemán pronunciou no póstrer hálito. Para compensar a rudeza dos primeiros compases dunha nova xornada laboral, buscaba eu tamén o meu momento de gloria, esa impagable sensación de sabérmonos capaces de estremecer alguén premendo na tecla da máis sublime sensibilidade. A miña acompañante, entre bocexos, dixo:
-Siento dejar este mundo sin probar pipas Facundo.
É xusto aí cando un pensa que, por veces, a vida é un fardo gris que ninguén quere.