24.2.12

Tendendo pontes

Que as editoriais universitarias non perseguen ánimo de lucro é un tópico todoterreo cuxo xermolo de perversidade entenderon moi ben os editores universitarios nos últimos tempos, porque, en efecto, non perseguir ánimo de lucro non concede unha patente en corso para dispendiar alegremente diñeiros públicos en produtos feos e carentes de todo interese. Así é que todo editor universitario de hoxe, como calquera editor, é o home ou muller máis feliz do mundo cando esgota unha tirada, pois iso significa que o libro funcionou e, ademais, que os diñeiros que investiu na súa produción retornaron multiplicados á artesa dos cartos da súa universidade. Combinando un factor tan incontestable cos últimos desenvolvementos tecnolóxicos da edición e avaliando os camiños por onde, en concreto, transita actualmente boa parte da produción científica escrita das universidades, na de Santiago vimos claro que o noso proxecto dixital podía -debía- executarse harmonicamente en dúas direccións: unha institucional, orientada a dar resposta ás esixencias do acceso aberto ao coñecemento, e outra comercial, tendente a poñer en valor os soportes dixitais dos nosos libros, buscando rendibilizar o traballo que custa facelos e compensando esa tendencia tan perigosa á gratuidade derivada de que o produto dixital é unha especie de irmán parvo do produto impreso. Desa formulación aprendemos dúas cousas importantes: a) hai que dedicar aos libros dixitais o mesmo mimo, esmero e paciencia que aos impresos, porque a misión dun editor de raza é editar ben, sexa no soporte que for; b) o autor é soberano para decidir baixo qué forma dixital (institucional ou comercial) desexa difundir as súas obras, coñecendo, porque o editor debe facerllos coñecer, as luces e as sombras de cada unha delas. Sobre estes supostos e conclusións provisionais, puxémonos ao choio. O repositorio institucional da Universidade de Santiago comezou a acoller en 2008 a versión dixital de teses doutorais e materiais libres de dereitos editados orixinalmente polo Servizo de Publicacións, pero pronto intuímos a potencialidade que o noso repositorio ofrecía para incorporar materiais dixitais nativos: aforro en custos e loxística, rapidez e universalidade inmediata convencen a calquera. Tendo isto claro, o demais era «cociña». A certa profesora, angustiada pola inminencia do comezo de curso e a imposibilidade de financiar a impresión duns magníficos materiais didácticos, solucionámoslle en horas a papeleta subindo os pedeefes ao repositorio. Para citar o libro na bibliografía, dixémoslle, sobraba con que indicase a súa identificador handle. Non o podía crer. Esta profesora quedou tan encantada que aos poucos días obsequioume unha botella de rioja (que non fun capaz de rexeitar para lle non afear a xentileza). Hoxe, o noso repositoiro aloxa preto de 3000 arquivos correspondentes a edicións nosas, teses doutorais e case unha vintena de libros dixitais nativos, cunha ilimitada perspectiva de crecemento. O proxecto dixital comercial se ha ir fraguando aos poucos, pero igualmente sen medos nin superfluos escrúpulos: na primavera de 2010 quen subscribe e o seu reitor inauguraron a libraría dixital da Universidade de Santiago. Foi unha tarefa complexa, si, pero cando se aplica a filosofía de que a un problema unha solución achándanse os terreos máis rudos. Hoxe o noso espazo eBook aloxa un centenar de libros e novidades á venda. Ademais asinamos acordos de distribución comercial de contidos con Publidisa (Unebook), Meubook, Google Books, Torrossa-Casalini Libri e e-libro.net e con todos eles estamos xa traballando arreo e a pleno rendemento. Onde conducirá en última instancia o desenvolvemento acelerado da edición dixital é unha incógnita que ninguén pode responder, pero en algo cambiamos: esa incerteza era ata hai non moito un factor paralizante; hoxe ceibámonos, creo, de tecnofobias e tecnofilias extremas e respondemos ás nosas inseguridades facendo camiño ao andarmos e aceptando, con creatividade e estímulo, os retos, pois só está libre de errar quen non fai nada. DRM social ou restritivo? ISBN para produtos dixitais gratuítos? Protección real dos dereitos en acceso aberto? Edición ou comunicación pública? Pdf ou epub? Formatos propietarios ou libres? Monitores, tabletas, lectores de ebook? Acceso ou consumo? Descarga ou nube? Dubidar é aprender e tomar decisións aceptar riscos calculados. A edición dixital está aí e, que dúbida cabe, supón unha descontinuidade cos soportes tradicionais da edición. Pero non hai nada novo baixo o sol: a mesma descontinuidade supuxo no seu momento o ars artificialiter scribendi de maese Gutenberg, que crebaba unha tradición milenaria de elaboración textual manuscrita. Encontro que este é un pensamento alentador. Como editores sensatos podemos tender pontes entre as dúas beiras da fenda dixital e facer que os lectores transiten por eles sen medo a mirar abaixo.
[Versión galega do artigo que sairá en español no boletín UNELIBROS de primavera].

14.2.12

Escrbr x escrbr

Preparo estes días unha (non sei como chamala: conferencia paréceme moi pretensioso), digamos, charla, que vou impartir o vindeiro día 20 no Centro Penitenciario de Monterroso. Cambiando impresións co persoal do Centro responsable do asunto, e de cara a titular a cousa para a pertinente solicitude á Dirección Xeral de Institucións Penitenciarias, acordamos chamala actividade literaria. Non é, por certo, a primeira vez que predico nun cárcere, e agardo que, se desta volta a miña impresión é a metade do agradable que foi a primeira, será igualmente moi gratificante. Falar e defender un argumento perante xente privada de todo (porque todo é a liberdade), e protagonista de persoais descensos ao averno, converte o exercicio oratorio, docente e aínda forense, de costume baldeiro e van pola inercia de auditorios frívolos e indixestados de información, nunha práctica chea de vida e de pronto renovada, unha sensación como a que ten quen degusta por primeira vez pizza en Nápoles despois de papar durante anos pizzas en blíster do súper. A miña, polo tanto, actividade literaria, de aproximadamente dúas hora contando co debate, alicerza na lectura e análise de dous relatos, un da miña autoría, moi curtiño, case un apuntamento ao natural, e outro alleo, máis longo, do que sempre gustei moito. Por suposto, os internos asistentes xa contan con copia dos relatos, enviados por min hai tempo, de xeito que os supoño cun criterio formado a respecto de diferentes temas que intúo se suscitarán. É incrible, en efecto, como a indefinida dispoñibilidade de tempo (ese ben tan escaso polo que clamamos todo o día todos os días e que, sen embargo, foxe como a area nas mans) aguza o entendemento e estimula a atención en aspectos que normalmente consideramos nimios. Da miña primeira visita a un penal, deducín con toda claridade que hai espíritos chamados á lectura e aínda a creación literaria que só se descobren e mesmo perfilan cando os corpos que os portan acaban nun reduto de 2 x 3 e sometidos ao aburrimento e a rutina. Un interno da Lama, alxerino de nación e que, polo que me informaron, coñecía os cárceres de medio Mediterráneo, envioume, cunha emocionante carta, un feixiño de breves poemas, de corte existencialista e moito mérito, que gardo como ouro en pano. Volvendo ao caso, por que un relato meu e outro dun autor descoñecido? Pois, precisamente, porque co exemplo de persoas que, coma min e o meu autor, levamos toda a vida escribindo sen colleitar o éxito (convencionalmente entendido) -é máis, sen pretendelo sequera- busco convencer aos amigos que me oian de que escriban polo simple feito de escribir, polo pracer de crear -un exercicio, de seu, fermoso-, porque cun papel e un bolígrafo calquera pode ser Shakespeare, porque, como dicía Wilde, todo poema malo é sincero. Porque se un escribe pensando en vender, ao final se traizoa.
Un daqueles poetastros que recalaban no bar de doña Rosa en La Colmena, indignado porque a flor natural dun certame lírico fora para un tal Cantalejo, funcionario do catastro, fulminaba:
-Estos funcionarios son insaciables: quieren comer caliente todos los días y encima escribir poesías.
Malia Zapateros e Marianos, recortes e reformas, non me podo queixar da miña vida de empregado público: como todos os días quente e por riba escribo do que me peta e cando me peta. Pretender, por riba, os loureiros da gloria sería unha soberbia imperdoable.

12.2.12

Palingenesia


Ao meu devanceiro, o cidadán Roberto Blanco Torres, xornalista de raza, metéronlle catro tiros na cabeza no outono de 1936 por crer inexorable e verticalmente na ética pública. Afirmou nunha ocasión que o mellor negocio é sempre a honestidade e empregaba nos seus artigos un «palabro» de nación helena, palingenesia, que vale 'reconstrución', para referirse á necesidade intemporal de permanente remozamento moral na práctica política. Roberto era, obviamente, un inxenuo, pois propios de inxenuos son conceptos como servizo público, integridade ou coherencia. E, como tantos milleiros de inxenuos, era pobre. Contan que unha vez houbo de pedir cinco pesos a Ramón Otero Pedrayo para saír do mal momento no que andaba (e sempre andaba nalgún). Hoxe, case oitenta anos despois, a ética pública segue sendo unha utopía e os pobres seguen sendo inxenuos. Só a inxenuidade, de certo, é quen de tender un velo de paciencia na vida cotiá de case cinco millóns de desempregados que, cando ligan o televisor para ver o «parte», asisten atónitos a unha media de dez minutos por telediario monograficamente consagrados a algunha «operación» (ergo, escandalazo) na que, como as frebas na vitela, sempre hai un político ou, mesmo, algún coñecido «aristó» mesturado en turbios asuntos de diñeiro, de moito diñeiro. Observou vostede que en España raramente os escándalos son por amor, sexo ou algunha outra paixón? Sempre é a pasta, país de galopíns. Supoño (e dou grazas por só supoñelo) que, non tendo pan que levar á casa, ver o sorriso farto de Francisco Camps entrando nun haiga, mentres nubes de xornalistas perseguen a mellor instantánea como se tratase dunha estrela da alfombra vermella, debe ser unha experiencia difícil, algo así como acender o cigarrillo polo filtro, tragar vidros ou pisar a caca dun can. Non quixera que estas palabras se interpretasen como unha convocatoria á degollina pero sinceramente éncheme de pasmo o grao de resignación colectiva que o país vén manifestando nos últimos anos. Malíciome, porén, que se esta crise —punta dun iceberg brutal de desequilibrios internacionais— segue dando presión, máis tarde, máis cedo chegaremos a un punto de inflexión. Está no noso adn esquecermos permanentemente as leccións maxistrais da historia, pero á historia, como ao inverno, non a comeu o lobo. Na mesma efusión de sangue que o Terror impuxo nas guillotinas de 1789 estaba modelándose a democracia moderna e o Estado de Dereito. Pero cada vez que se obriga a un cidadán honesto e cumpridor, pero desempregado, a comungar coas rodas de muíño dun novo escándalo, a democracia e o Estado de Dereito manifestan toda a súa febleza, a mesma febleza dos bens funxibles, que se desgastan na mesma medida en que se usan. Torres máis altas caeron.

3.2.12

A cidade das sombras


No comezo de La Casa de la Troya, Pérez Lugín (supoño), querendo transmitir as sensacións do tal Gerardo Roquer, señorito madrileño bastante gilipollas arribado a Compostela na carrilana da tarde, sobe ao trono compostelán tres elementos: a choiva, o aburrimento e a tristeza. En efecto, contra o cambio climático que pouco e pouco nos furta o noso máis preclaro patrimonio, a choiva, Santiago será sempre unha cidade invernal, lóbrega, escura, onde o estío é apenas unha anécdota. Santiago transmuta a humidade da pedra no ton, denso e algo sinistro, das campás basilicais dando as horas. Do mesmo xeito que só un día de esplendente sol destila no seu puro zume as celosías da Alhambra, un vendaval de novembro é o caldo natural no que se coce Compostela. A aura medieval das Platerías atopa un eco certo nas puñetas de puntilla do arcebispo Rajoy e a choiva barroca do Obradoiro tingue de orín a covachuela do arquiveiro Pérez Costanti. Todo é parte dunha cerna construída pola maxia do tempo, porque Compostela ten, por se vostede non o sabía, un tempo propio, no cronolóxico, no meteorolóxico, pero tamén no lírico. Eu imaxino que Daniel sorrí porque sabe onde está o Códice e, picarón que é, ten a orquestra celeste revolucionada nun puro díxome díxome. Anda o trasno besbesellando no callejon de Salsipuedes e nas rúas o demo negro dicindo verderoladas ás beatas e erguendo as saias ás pelayas. Dicía eu que Santiago é unha cidade escura. É. É mais, eu creo que as autoridades, século tras século, ano tras ano, están empeñadas en seguir nutrindo a nosa peculiar auréola. Santiago escatima a súa luz artificial, carácter que semella querer transmitir ao seu entorno. O traxecto dende o idílico Brión no que habito cara á cidade, é un exercicio cotián de escuridade, que, involuntariamente, me enchoupa a alma de invernía. Non hai iluminación na travesía que conduce á autovía; nin un só acceso nin rotonda desta autovía está iluminada en todo o entorno de Compostela. Cando se chega a Santiago por aire e se atopa un coa nova terminal do aeroporto, cre chegar a unha cidade moderna, dinámica, luminosa. Pero axiña unha autovía de negrura impenetrable desengana ao visitante e o sume no desconcerto, pois, en efecto, unha descontinuidade lumínica tan atroz só se explica nunha cidade que semella ter o adagio vale ben así por lema do seu escudo de armas. Penso canto gañaría a cidade delimitando con luz toda a rede de vías da súa periferia metropolitana con tan pouco, como, polo demais, ocorre nas cidades (a cursiva é miña). Porque digo eu que nun país onde se fan aeroportos como colexios de primaria, poderemos permitirnos tal luxo. Quero dicir que ao mellor non é non gastar senón gastar doutra maneira. Ben. Deixo a autovía e chego á cidade: unha luz amarela, moi de moda, difusa, insuficiente parece tinguir de ictericia aos habitantes, que camiñan furtivos, como sombras. Compostela é en inverno —ou sexa, sempre— unha cidade de sombras. Mesturada coa brétema, cando orballa, babuxa ou barbaña, a luz amarela de Santiago outorga reflexos de ámbar, pon texturas opalescentes na pedra. Que un se come unha farola? Que mete o pe nun charco e deixa perdidos os baixos do pantalón? Que, mire que cousa, pisa a caquita dun can? Pouco importa para unha percepción lírica do tempo en Compostela tan exquisita e rica de matices. Shanti Andía non quería que lle fixeran monumento ningún no seu Lúzaro natal pois quedaba condenado a recibir eternamente a choiva vascoganda nas costas. Os monumentos, dicía o sabio mariño, son para os países soleados. Tampouco a luz é para Compostela, nin para os seus arredores, nin para as súas vías de acceso. É algo que os nosos gobernantes entenden extraordinariamente ben e merecen, por iso, todo o noso recoñecemento e gratitude.