Tabletas e pizarras

Na presentación de powerpoint dunhas aulas que impartín en certo curso introdutorio á interpretación textual, incluía unha diapositiva que representaba dúas escenas semellantes pero separadas por dous mil anos: á dereita, a famosa moza do fresco de Pompeia, que, con xesto encantadoramente coqueto, mordisquea o stilus da súa tabella; á esquerda, unha rapaza contemporánea terma nunha man do punteiro electrónico da súa tableta dixital, que suxeita coa outra.  Con este contraste, perante un auditorio de alumnos universitarios de primeiro curso (é dicir, unha magnífica colección de nativos dixitais), buscaba eu ilustrar un punto de partida para a miña exposición posterior: a hipertecnoloxía característica do noso tempo non debe facernos perder o norte, atribuíndo aos medios técnicos unha omnipotencia que, de pouco vale, sen as ideas, e estas son sempre o resultado do xenio humano, tan fascinante como imperfecto, e non da exactitude matemática dos bits. Ao cabo, levamos milleiros de anos facendo o mesmo (interactuar cos soportes da lectura e da escritura) con medios, naturalmente, distintos. Eu comecei o meu periplo pedagóxico cun artello escriptorio que lle imitaba bastante ao monitor do portátil onde escribo estas liñas: unha pizarra, negra e lisa, encadrada dentro dun bastidor de madeira, do que penduraba, atado a un cordelín, un anaquiño de esponxa ou trapo que facía as veces de borrador. Curiosamente, agora, case medio século despois, cun cachivache tecnolóxico asombroso fago o mesmo que facía coa miña pizarra e pizarrín: poñer por letra ideas e reflexións que, doutro xeito, tal vez non pervivisen. Nihil novum sub sole. Síntome privilexiado de ter sido testemuña (e, profesionalmente, protagonista) dunha evolución tan engaiolante e non abeiro o máis mínimo temor da tecnoloxía, tantas veces deostada como unha babilonia informe onde toda perversión e maldade ten asento contra a arcadia feliz dos tempos pasados. Nunca o ser humano leu e escribiu tanto. Fágase vostede, por favor, unha pregunta: cantas cartas escribiu na última semana e cantas lle escribiron a vostede? E agora fágase outra: cantos e-mails puxo na última semana e cantos recibiu? Un interrogante, misterioso e tamén un chisco inquietante, é en qué medida unha interfaz de comunicación tan poderosa, tan inmediata, tan efémera, está mudando sutilmente os nosos xeitos tradicionais de pensar. Rematando o século XX, unha obra clave interpretou maxistralmente os cambios que a imprenta e a cultura impresa induciron na civilización. Esta obra, subtitulada A construción do home tipográfico, chamábase A galaxia Gutenberg. Acaso, no século XXIII outro ensaio sistematice os sinais profundos que Internet e a cultura dixital deixaron na feble pel da humanidade. De por parte, pe ara non perder o norte, eu, que manteño o vicio das estilográficas, sigo escribindo a man a cotío e lembrando que as tabletas da miña nenez, as da Campana de Elgorriaga, eran dun chocolate extraordinariamente doce e saboroso.

As barbas do veciño

Din que os optimistas son os pesimistas mal informados. Tamén aseguran que o colmo do pesimista é que lle quiten o bailao. Comprendo este punto de vista, pois nada, ou moi pouco, hai ao noso arredor que avive un sentimento positivo de confianza no futuro. Lembro a viñeta de Forges na que un señor, sentado na mesa dun bar cun meniño no colo, dille a outro que está lendo o xornal na mesa veciña: Faga o favor: poña o xornal para outro lado que me está facendo chorar o neno. Como patrón social de conduta, o optimismo é un estado de ánimo relativamente novidoso en Occidente. Tome un vagar para repasar mentalmente boa parte da arte europea ata ben entrado o século XIX e comprenderá o que digo: é a representación dun universo teocrático, dominada polo apego supersticioso a unha relixión cruel, e patoloxicamente obsesionado coa enfermidade, as privacións, as calamidades, as guerras e, ao cabo, a siniestra parca, que, provista de fatal apeiro, gadaña vidas con devezo ao parecer inextinguible. Un raro sobrevivinte literario deste escuro mundo, o inclasificable, e admiradísimo por min, Ignatius Reilly, devoto da monxa Rosvita e de Severino Boecio, cría que actitudes como non renderse e mirar para arriba eran unha blasfemia contra o estado natural do ser humano, que é a postración. 
Cando un bota media xornada laboral contando a alguien que algo non se pode facer porque non hai un can e outra media buscando fontes de financiamento para os poucos proxectos que, malia en precario, sobreviven, corre seriamente o risco de instalarse na postración crónica e ceder a negra sedución do pesimismo. Non axuda nada, certo é, unha clase política impresentable que ten gañado a pulso o raro mérito de contribuír á expansión indefinida do desengano e a carraxe, cando debía ter feito todo o contrario, coadxuvando, co exemplo moral e o esforzo compartido, a un contento social razoable. O día menos pensado, tras unha sesión televisiva de pizarra de Revilla, un desesperado cometerá, Dios non o queira, un disparate irreparable, non por ideoloxía, nin por política, nin por ningún sentimento nobre e elevado, senón porque está no paro e xa non atura máis o esperpéntico baile de millóns públicos en mans de bellacos sen alma. No entanto, do outro lado da barreira, quen pode dáse cun canto nos dentes. Pero con cifras de desemprego nun crescendo diabólico, un abismo financeiro mundial e titulares tan estimulantes como o peche das universidades públicas gregas, evoco diariamente, non sen estremecemento, as barbas do veciño.

Lume no monte: por que non?

Cando un tipo da cidade constrúe unha casa de campo, nalgunha das aldeas periféricas das urbes de Galicia, e o primeiro que fai é levantar un muro de pedra de dous metros ao longo de todo o perímetro da súa propiedade, está rachando dun xeito violento comportamentos seculares, segundo os cales a privacidade non está en absoluto limitada pola apertura a unha convivencia razonable cos seus conveciños. Lembro que, en certo paseo por un fermoso entorno próximo a Compostela, o meu acompañante preguntoume estrañado por que saudaba aos nativos cos que nos atopabamos: simplemente, respostei, porque esta é a práctica do mundo rural, unha práctica asentada, por certo, nunha saudable e sensata relación entre o respecto e a confianza, laminada cando non viciada nos últimos tempos pola perversa sedimentación do peor das formas de vida urbana: a ignorancia do outro, a insolidariedade, a insolencia. Eu mesmo, íncola dende hai anos dunha típica urbanización periférica, non deixo de percibir a cotío a sensación do invasor que, ao cabo, xa non espera a comprensión do invadido: só quen coñece o valor dun can de caza pode graduar o disparate que supón convertelo nun caniche de compañía, e aí me teñen paseando o meu beagle amarrado a unha correa perante a ollada, entre condescendente e compasiva, dun labrador que, así como con retranca, me pregunta se vou aos xabaríns.

Vendo estas últimas semanas arder o monte do país, sinto, claro, o arrepío e a angustia que sente todo o mundo: como xustificar tanta, e tan profunda, ferida a unha natureza pródiga? Claro que o único culpable do lume é quen o acende. Pero contentarse con esa explicación é ignorar que, de toda a lamentable deriva que nas últimas decadas fixo de Galicia o pobre paisiño que segue sendo en tantos respectos, probablemente a catástrofe, ecolóxica e económica, do monte leva a palma. Como urbanita, pertenzo a unha tradición de pensamento que me impide penetrar as razóns profundas do home do campo. Si creo, e en algo debo coñecer os meus paisanos e o seu sentido práctico, que, se o monte arde, por unha razón será. Ou, se o prefire Vde. en pasiva, de existir algunha razón, probablemente económica, para que o monte no ardese, teña por seguro que non ardería. Alguén me contou que o beneficio producido a un señor por unha boa cantidade de pinos, nun piñeiro que tiña, foi non cobrarlle o porte dos troncos. Aí, tal vez, empecei a entender.

Contan que, cando a gran pestilencia de 1348 a xente comezou a asasinar xudeus, o bispo dunha cidade, espantado, preguntoulle á xente por qué mataban os hebreos, inocentes da horrorosa enfermidade. Os bos crisitianos respostaron:  Por que non?  Cando me corren pola cara abaixo bágóas de lume vendo arder os bosques do meu país, eu ordeno o meu mapa do mundo imaxinando a pregunta que se fixo quen lle puxo o chisqueiro aos fentos: por que non?

O positivismo, Juan de Valdés e un can de caza

O positivismo occidental, que persegue obsesivamente un ideal e foi invadindo culturas tradicionalmente alleas a esta visión do mundo, ten trampa: ese ideal é, de seu, teórico e inatinguible, pois, en canto, se consegue un obxectivo dado, xa se desexa outro máis aló. Cando, grazas a unha tecnoloxía sen dúbida admirable, se acada cargar centos de  miles de toneladas de crú nun barco de dimensións ciclópeas ou lanzar un tren a 250 km por hora, a realidade, que sempre é, non se sabe se máis túzara ca cruel, vén poñer a visión dun novo ideal, borrosa como unha alborada na brétema, perante os ollos cobizosos do home: evitar para sempre que un supertanque afunda, emporcando dun repugnane lixo negro e pegañento miles de kilómetros de costa, ou incrementar ata a extenuación os medios técnicos para que ningún tren, nunca xamais, saia do camiño de ferro a 150 km por hora e xere tanta desventura. Pero, ai, para comer tortilla é preciso romper os ovos e teño para min que, se non inventan algo raro os chicos de Master Chef, haberá que seguir rompéndoos, se o que se busca é degustar unha deliciosa omelete. Na mesma medida en que o ser humano foi poñendo couto ás travesuras do azar e modificando a forza cega e primitiva da natureza, foi afastándose das sabias leis desta e das leccións, sempre aproveitables, daquel. Accidents never happen in a perfect world, cantaba nos felices oitenta unha señora moi linda e loira que lle chamaban Blondie. Pero, malia toda a cachivachada tecnolóxica que nos arrodea, o noso dista ben de ser un mundo perfecto. O malo é a obsesión en crermos que si o é. Eu mesmo podo dar fe, a través de certa experiencia persoal, de que Nai Natura pon a proba constantemente a nosa mísera condición humana. Meter un can de caza nunca casa, por exemplo, coa pretensión de convertelo nunha sorte de peluche encantador é como poñer toxos nun búcaro de cristal de Murano ou pedirlle a unha cebola que arrecenda a amorodo. Eu teño un beagle, que tras unha serie de destrucións e desastres que sería prolixo detallar, hai uns días agarrou cos dentes un Diálogo de la lengua, do meu parente Juan de Valdés, en fermosísima edición en oitavo de Saturnino Calleja, MCMXIX, prologada por Moreno Villa (edición da cal xa din colación neste recuncho), e, así como para pasar o rato, arrincou as tapas e roeu ben a gusto o lombo. Pillar a tempo a tan desalmado bibliófobo foi ocasión de evitar males maiores e un dano acaso irremediable ao venerable volume. Con independencia das consideracións acerca dos gustos literarios do meu can e da eventual oportunidade de fincarlle o dente ao esgrevio humanista, o incidente púxome filosófico. Velaí, reflexionei, como trinta segundos poden ter máis poder destrutor ca cen anos. Porque, ata a invención diso que chamamos e-book, os libros nacían, vivían e, xa antes, xa despois, morrían, pois todo o que pode tocarse, cheirarse, aloumiñarse ou romperse, e aínda viaxar de trocar de dono, está chamado a desaparecer un día. Por iso, eu que, como se ve, desconfío do positivismo e dos cans de caza, sempre preferirei o imperfecto.

Festa!!

Coñezo eu unha rapaza, case unha nena, que está preocupada polo modelito que lucirá na súa graduación. O curioso é que a tal «graduación» é o remate da secundaria, co paso subsecuente ao bacharelato, e o máis curioso aínda é que tan fundamental acontecemento na vida desta moza terá lugar en… xuño de 2014. Pero é igual: ela está preocupadísima polo trapallo e pola festa. Houbo un tempo en que a festa, en canto manifestación de ledicia colectiva, obedecía a un símbolo que, xa máis, xa menos convencionalmente, recollía a excepcionalidade do evento: festas eran os ritos de paso: o nacemento (bautizo); a infancia e pubertade (primeira comuñón e confirmación); a madurez sexual (a voda); tamén a cristianización dos solsticios (San Xoán e o Nadal), en canto tránsitos climáticos paganos …; logo estaban as festas da aldea ou vila polo santo e… pouco máis. Os meus cumpreanos tiñan por toda pompa un chiculate con churros nun bar do pueblo, o propietario do cal, nun alarde de extraordinaria xenerosidade, agasallaba aos nenos cun globo por cabeza. Eu observo que, hoxe, a nomeada tendencia social a un hedonismo militante, que tarde ou cedo ―e non quixera poñerme estupendo― traerá funestas consecuencias, conduce a un permanente programa de festas que, non sen dificultades e agobios, mozos e non tan mozos atenden, e que, en definitiva, como todo o que se prodiga en exceso, rematará por aborrecer. O itinerario discente sinálase con diferentes mouteiras festivas: o remate de cada curso, festa e merenda para pais e nenos; a fin da primaria, festa; a fin da secundaria, festa; a fin do bacharelato, festa; a selectividade, magno botellón; xa na carreira, os xoves, máis botellón; cada fin de curso, a apocalipse. No entanto, calquera mixtificación serve para seguir a festa. O actual halloween antes coincidía cunha celebración solemne na que, silandeiros, os deudos lembraban os seus finados; agora é unha mamarrachada espuria, na que os nenos dan a tabarra pedindo truco o trato polas portas, sen saber ninguén moi ben que é iso, e que os máis enxebres queren disfrazar cunha ropaxe pretendidamente céltica, aínda máis espuria. Hai festa en Papá Noel, que antes non había; hai festa arreo en Nadal; máis festa no Antroido; e no verán, o despiporre: do macrobotellón sazonado con cachelas na praia de Riazor á dorna de Ribeira, e do festival celta de Ortigueira á festa da auga de Vilagarcía, o programa estival converte os mozos do país nunha sorte de batallón en permanente movemento, con efectivos que, aínda non repostos da última merluza, deben afrontar en breve prazo novos retos e francachelas. Eu, vendo o panorama, lembro unha velliña de aldea, que con sete anos xa levaba a facenda ao mato, quen, angustiada, lles preguntaba aos seus netos da cidade, estricados no sofá vendo a tele despois de comer: que vai ser de vós?