O que hai

Unha vez, cando sentín unha señora preguntar á dependenta dunha tenda de mascotas por algún produto para a halitose do seu gato, lembrei, vaia vostede a saber a razón, que cada dez segundos (ou son tres?) morre un neno de fame no mundo. Supoño que a disimetría dos feitos ou o inmenso espazo que separa a halitose dun gato doméstico de Compostela e a desnutrición severa dun pícaro de Biafra estaban precisa, ou talvez paradoxalmente, na base de que naquela ocasión un pensamento me levase ao outro. 

Habitamos un momento estraño do mundo. Estraño pero, creo, non moi orixinal. Foi na etapa da súa máxima opulencia e poder, cando os dirixentes do imperio Romano empezaron a practicar parvadas e as maiores extravagancias: facer dun cabalo un cónsul; comer criadillas de xílgaro asadas con hidromel; encher unha illa de efebos para satisfacer a patoloxía sexual dun cáncamo… Mil oitocentos anos despois, teño a sensación de que a gilipollez segue atenazando a humanidade. Un barullo de xornalistas abalánzase sobre unha nena loira con trenzas que o marketing dixital converteu nunha sorte de Xoana de Arco contra o cambio climático; outra barafunda de papóns guerrea por facerse un selfie coa nena das trenzas coa esperanza de obter cincocentos likes en FB e a unha señora preocúpalle a halitose do seu gato. Supoño que a esta señora e ao meniño africano ao borde da caquexia o cambio climático lles preocupa pouco e case estou por asegurar que, no fondo, a esta turbamulta de xornalistas e papamoscas enfebrecidos por unha instantánea con Greta tampouco. A fame, como a halitose do gato, ou, que sei eu, a saúde da familia, a hipoteca ou o futuro dos fillos son, digámolo claramente, preocupacións más concretas, próximas e reais que o cambio climático, que, como a morte para aquel libertino do teatro clásico, largo me lo fiais.  

Pero, como dicimos por estes pagos, isto é o que hai. O mal alento do micho e a súa dona preocupada encaixan, polo demais, con outro logro dunha humanidade superdesenvolvida: a humanización cada vez máis completa dos animais cos que convivimos. Polo visto, un dos principais motivos de conflito nos procesos de separación matrimonial da xeración 5G é quen queda co can ou o gato. Algo que se concilia mal co vídeo (viral) dun antropomorfo arrastrando unha cadela malferida polas patas cunha corda tras declarar que o infeliz animal era seu e o facía porque lle saía dos collóns. Galicia, o bo camiño.

Símbolos

Cando pasou a mellor vida D. Francisco Franco Bahamonde, caudillo de España por la gracia de Dois, eu tiña quince anos. Lembro que á primeira hora daquel 20 de novembro de 1975 tiña aulas de Latín. A profesora, que, todo hai que dicilo, era bastante facha, acertou a dicirnos entre saloucos que Su Excelencia el Caudillo acababa de morrer e que ficaban as aulas suspendidas. E os alumnos daquel quinto de bacharelato do Instituto de Enseñanza Media da Estrada, no canto de respectar o loito por quen rexera os destinos de España durante case corenta anos, marchamos a unha charca fonda e enorme que a chuvia (e, tamén hai que dicilo, aqueles eran invernos) formaba nunha braña cercana ao Insti a xogar a piratas. 
Aquel día rematou, creo eu, o franquismo, que precisaba para rematar a desaparición física do ditador (como ocorre case sempre cos ditadores, que tenden a facer o que lles peta, e así non hai quen lles tusa, claro). E aquel día, o neno franquista que, supoño, fun, tamén deixou de ser franquista, como toda España, que tamén ata aquel día foi a España franquista. A partir daquel día, en efecto, con altibaixos, viravoltas, trasacordos, sorpresas, desfeitas, traizóns, efusións de sangue, xenreiras, medos, deslealdades, desgrazas e falcatruadas sen conto, España, o país, pasou a outra cousa e nunca nada voltou a ser como era cando vivía Franco. Tantos anos despois, Franco se me aparece como un tirano de sainete, anacrónico, pequeneiro, con aquela voz afrautada tan ridícula que contrastaba dun xeito grotesco coa expresión dunha frialdade cruel.
Como todos os faraones, persuadidos da súa dimensión divina, tamén Franco era un papaleisón e un megalómano. O monumento á desmesura que mandou construír na serra de Madrid (que, claro, o sobreviviu), cunha cruz de case sesenta metros aupada a un espantoso cerro de petóns e rocha viva, é (ademais dun horror arquitéctónico) o símbolo da arrogancia do vencedor sobre o vencido e a perpetuación das dúas Españas de marras. Manter o seu creador baixo as lousas desta infamia supoñía ignorar a dimensión simbólica que latexa moitas veces na cerna das cousas, dos sentimentos, das lembranzas, das emocións e das conviccións. Ao meu xuízo, esixir ao goberno dende o gran titular de portada dun rotativo nacional Ahora a ocuparse de los vivos é mesturar (entendo que deliberadamente) magnitudes de orde diferente porque hai mortos que son símbolos, sen que importe o paso do tempo, e hai que facer o imposible porque deixen de selo. Xusto o que acaba de pasar co noso, ultimamente tan lembrado, Führer de guiñol.

A filosofía

Gardo entrañable lembranza da que fora catedrática de Ética na nosa Universidade, Esperanza Guisán, membro (membra?) tamén da Comisión Editorial da Universidade durante os anos da consolidación da universidade democrática en España. Anos nos que un imberbe licenciado en Filoloxía Hispánica facía os seus pinitos como precario na editorial unversitaria, sita, entón e agora, na clásica Casa Gradín, no corazón do actual Campus Vida, daquela, por certo, e para os picheleiros de toda a vida la residencia. Esperanza, que sempre me distinguiu co seu afecto e cercanía, era autora dun libro publicado nas prensas universitarias en 1985 (ano precisamente en que crucei por vez primeira a porta da Casa Gradín) de curioso título: Cómo ser un buen empirista en ética. Eu, que sempre fun un chisco chufón, pensaba que ao título só lle faltaba engadir en quince días para semellarse en todo ao típico manual de autoaxuda (Cómo deixar de fumar doadamente nun lustro; Cómo construír unha paxareira para un pavo real nunha semana; Como perderlle o medo á sogra coa axuda do ioga, e por aí). O curioso contraste estaba, claro, en que os manuais de autoaxuda se orientan a cousas, como fica claro nos exemplos precedentes, estritamente prácticas e prosaicas e a monografía de Esperanza apelaba a un exercicio de introspección metafísica exclusivamente reservado a iniciados nos arcanos da máis depurada filosofía académica. 

Lembro a miña prezada amiga doutora Guisán e o seu libro porque, creo, o valor da filosofía, en canto reflexión trascendente sobre a esencia das cousas, está saíndo da academia e ocupando nos últimos tempos un espazo cada vez maior e cada vez máis necesario. Hai pouco, no suplemento de universidade dun rotativo nacional, lin que algunhas grandes multinacionais alemás están contratando para os seus departamentos de recursos humanos egresados en Filosofía, unha nova non direi sorprendente pero si significativa. Talvez, en efecto, teñamos chegado en Occidente ao momento da filosofia e da ética, o  momento en que as preguntas do millón de dólares semellan non ter resposta doada. Sabemos que, grazas a unha tecnoloxía todopoderosa e ominisciente, podemos facer un montón de cousas: clonar animais; crear máquinas cada vez máis autónomas e intelixentes; minar a nosa intimidade a base de compartir dixitalmente non só as cousas banais da vida senón ata as abominacións máis intolerables; levar unha biblioteca nun pendrive no peto do pantalón; facer que un coche ande só e tome as súas propias decisións… É marabilloso podérmolo facer. Pero cada vez resulta máis imperioso preguntar sobre as consecuencias éticas de tanto hiperdesenvolvemento pois, que se saiba, na historia da humanidade nunca se regalaron pesos a tres pesetas.

Memorias

En 1946, Albert Speer, inspirado arquitecto e ministro de Armamento do terceiro Reich, foi sentenciado en Núremberg a vinte anos de cadea. Cumpriu a condena con xermánica exactitude pois saíu do cárcere berlinés de Spandau, en efecto, en 1966. Imaxino que, perante a enormidade dos seus crimes, non cabía redución nin edulcoramento algún da súa pena, bo foi conservar a vida. Menos de nove anos despois de ingresar no talego, a Speer ocorréuselle que podía (ou debía) redactar as súas memorias. Que o impulsaría a tal cousa? Escrúpulos de conciencia? Sentimentos de culpa? A necesidade de dar a súa versión de feitos tan terribles? Pode que algo de todo isto houbera tras unha decisión que levou a herr Speer a botar máis dun ano tecleando na máquina de escribir as case mil páxinas das súas cumpridas memorias. O que si semella evidente é que, fose cal fose a causa dese impulso, houbo unha aínda máis poderosa: o aburrimento.

Disque foi G. K. Chesterton, ese inesgotable (con Oscar Wilde) filón de retranqueiras sentenzas, quen afirmou que cando un non ten nada mellor que facer decide escribir as súas memorias. Un exercicio, este de legar á posteridade o testemuño das nosas experiencias e a luz das nosas lembranzas, baseado nunha constatación cando menos sospeitosa: a de crer que o testemuño das nosas experiencias e a luz das nosas lembranzas lle poden interesar a alguén. Como o replicante Roy Batty en Blade Runner, tamén eu creo que, connosco, todas as nosas vivencias se perderán como bágoas na chuvia. Daí o irrefrenable pulo, chegado un certo punto da nosa existencia, a poñermos por escrito o que, doutro xeito, se esvaería na nada insondable do esquecemento. Sobreestimación do pasado? Aburrimento? Non direi que non. Agora, cando lembro viaxes a Alemaña (36 horas en bus) nas ás de Cupido; cando recordo conversas interminables á luz do flexo, o fume dos petas e, de fondo, a música de Focus, EL&P ou Klaus Schulze; cando me asaltan as lúcidas alucinacións do lisérxico e frenéticas noites de clorhidrato, cando penso, naquela España que renacía e ignoraba tanto, no moito que apretei o flexible acelerador da mocidade, conclúo que talvez o engano resida en individualizar en exceso o valor das nosas experiencias e, en consecuencia, crer que poden interesar como exemplo dalguén que amou rabiosamente a vida e se decidiu a exprimir todo o que a vida podía darlle, na esperanza de acadar a plenitude. Algo así como o que lle ocorreu ao señor Speer. A vida, ben se sabe.