Divina infamia

Actualmente non hai personaxes malditos. Hai, todo o máis, sinvergonzas execrables, como os que hoxe se exhiben na "pasarela" marbellí, ou galopíns de pouco pelo, como aquel exdirector do Benemérito corpo que alternaba o recurso á deusa branca con piculinas de acento estepario. Un auténtico maldito é un tipo cun código ético inverso á ética reputada por socialmente desexable pero cun código ético, a fin de contas, que, en ocasións defende à outrance. O "atroz redentor Lazarus Morell" e os restantes compinches na ignominia que o cego Jorge Luis reuniu na Historia universal de la infamia representan ao meu modo de ver o paradigma dos depravados heroicos, fermosos, disolutos e feroces como unha tigresa en celo e, ao igual ca a felina, por completo carentes do máis sentido do escrúpulo.
Na panoplia da historia particular da infamia hispana, creo que Pedro Luis de Gálvez ten un lugar de destacamento. Dá noticia de tan senlleiro personaxe Juan Manuel Bonet no seu magnífico e documentado Diccionario de las vanguardias en España (1907-1936) : Poeta y narrador de vida errante y personaje que alcanzó gran notoriedad dentro del hampa literaria madrileña de las tres primeras décadas del siglo; su fama se inició con una estancia en el penal de Ocaña. Gálvez, expresidiario, virulento, pobre crónico, dipsómano, bohemio, mereceu unha silueta de Apollinaire, o que aínda acrecentou a súa fama e o seu malditismo.
Con extraordinario oficio e facendo gala dunha artillaría lingüística hipertrofiada de brillantes metáforas sen parangón nas letras hispánicas contemporáneas, Juan Manuel de Prada adopta a figura de Gálvez o maldito como fío condutor da torturada historia desta vella pel de touro dende os comezos de século ata a Guerra civil na súa, para min, monumental novela de significativo título Las máscaras del héroe (Valdemar, 1997). Dividida en dúas partes, "Museo de espectros" e "La dialéctica de las pistolas", Prada dramatiza perante o lector, nunha sorte de esperpento escatolóxico ou guiñol alucinante, o tráxico patio de Monipodio que foi a sociedade española, convulsa e negrísima ata o clímax do 36. Unha novela imprescindible.
De Gálvez, sublime poeta e sonetista exquisito (galas todas que, lonxe de edulcoralo, incrementan o paradoxo da súa marxinalidade conxénita), lembraba Álvaro Linares que "todavía en los últimos años de su vida Borges recordaba algún soneto de Pedro Luis de Gálvez".
Comparada coa biografía de Gálvez, a de Jesús Gil ou Roldán dá a medida dos tempos.
Ao mellor, o último maldito de nós foi Benigno Andrade, a. Foucellas, que disque lle arrincaba os dentes de ouro aos pobres camiñantes que caían nas gadoupas do maquis para facer renacer a República. Que tío!

Minia

Eu teño para min que as grandes manifestacións de devoción relixiosa alicerzan en orixe en grandes situacións de desamparo, risco ou franca miseria. Esas adhesións fanáticas á improbable intercesión dunha figura de xeso ou madeira, ou aínda dun peroné descarnado custodiado nun tétrico tubo de vidro roñoso, responden, creo, ao medo ou desesperación fronte, por exemplo, á enfermidade, o mar proceloso e dotado de fatídicos caprichos ou o obstinado bullón de auga que, primavera tras primavera, derrama as colleitas. O medo, o desespero e a necesidade de imaxinar unha segura protección perante males que non podemos evitar son sentimentos universais e, polo mesmo, profundamente paganos, no sentido en que cada forma de ideoloxía relixiosa os acomoda a súa liturxia característica. No caso de Galicia, onde tanta romaría menudea, non invento eu nada novo cando aventuro que tras a Franqueira, os Milagros de Amil ou o santo, litoral e semisalvaxe, de Teixido hai un fondo, duro e atávico como as rochas dos cantís, de relixión natural, hoxe sacralizada por vía sacerdotal.
A romaría de Santa Minia, que ten lugar en Brión nestes fermosos días dun outono aínda mozo, convoca, baixo o palio beatífico dunha mártir romana, unha abigarrada multitude de fans da boa virxe, os ósos da cal foron dar á basílica de Pedrouzos por vía, máis ben, profana e casual. Dá o mesmo. Con esa capacidade de apropiarse das mixtificacións propia dos pobos cansos de sufrir, a santa é xa tan galega como o gaiteiro de Soutelo, ao punto de que moitas nenas da volta reciben na pía o nome de Minia (precioso nome, por certo).
Santa Minia é unha magnífica ocasión para o grato encontro cos amigos e a tradicional degustación do polbo e/ou o churrasco nas carpas instaladas ao efecto, e é de advertir que o polbo non sabe en ningures como no prato de madeira dos mestres Veloso, Guerra ou Mambís ("pulpo e viño do país"). Este ano, ademais, un incentivo resultoume especialmente grato e revelador: unha modesta exposición de fotografías de Manolo Blanco, titulada Exvotos para Minia, situada no denominado Espazo das Artes municipal. Unha trintena de fotografías que, se así se pode dicir, captan a alma dun pobo (e é moito dicir). Parabéns á iniciativa e aos organizadores. Dixen modesta exposición e refírome apenas aos aspectos loxísiticos da mesma. Porque é incrible a enorme dose de sublimidade e amor por unha cultura que se pode transmitir con tan poucos recursos. Non está mal lembralo en tempos en que todo semella sometido ao márquetin, o diñeiro e a tecnoloxía.

Librosebooks-Tintaeink-Papelepaper

Non observa Vde. que canta máis tecnoloxía temos máis amor sentimos pola tradición e máis nos resistimos a abandonar a autenticidade de procesos e actividades que esa mesma teconoloxía unifica baixo una pátina de aburrida uniformidade?
Hai, digamos, dous anos, falar do e-book era -máis ou menos- falar en termos de futuro, ou, para a maior parte dos editores, todo o máis en termos de presente-futuro. Hoxe, cando os dispositivos conviven con lavadoras e vitrocerámicas nos catálogos das áreas comerciais, o e-book é unha realidade presente, que ningún editor pode (nin, creo, quere) evitar nin soslaiar. Eu mesmo, como editor, teño afianzado este terreo con pasos firmes. Tamén como lector "testeime" (se así se pode dicir) nos últimos meses co meu Invesbook, cacharro, por certo, antediluviano onde os haxa, e podo dar fe de que, se a lectura "prende", de cinco minutos sobran tres para esquecer o soporte. É mais, como dispositivo de lectura unibraquial (neoloxismo ad hoc que refiro a aquelas actividades que requiren dun só brazo dos dous que, por fortuna, dispoñemos), o e-book resula comodísimo, por exemplo, na praia, emprazamento onde a extremidade excedente debe destinarse, con frecuencia, a outros mesteres como facer viseira para protexer a vista do sol ou suxeitar un extremo da toalla para que non saia disparada como efecto do violento nordés, tan caro ao noso litoral. A lectura dunha entretida novela vampírica -en extremo gótica e sanguínea- de co-autoría de Guillermo del Toro intitulada Nocturna, lectura verificada sobre as páxinas electrónicas do meu chintófano, supuxo un inesquecible e relaxante exercicio estival, sobre a miña xa expresada devoción polo xénero dos incisivos hipertrofiados.
Con todo, observo que o e-book, con toda a súa carga de asepsia e aniquilación das xerarquías físicas do libro, chega, paradoxalmente, nun momento de extraordinario desenvolvemento estético e material da edición impresa. Quero dicir que nunca se editou co mimo, minuciosidade e amor ao obxecto libro cos que se edita hoxe. Podería poñer innúmeros exemplos, pero bástelle ao lector para comprobalo darse unha volta por calquera libraría de certa calidade. Por outra banda, e isto xa o veño advertindo dende hai tempo, estase voltando a unha acción editorial afastada da obsesión polo negocio que acompañou a edición dende a emerxencia da internet e as punto com. Este verán, grazas a unha vella amiga de Boston, tiven coñecemento de Neponset River Press, unha pequena editorial familar e artesá, comandada por Bob & Kate, que publican, coa delectación e o exquisito amor polo detalle propios dun ourive, orixinais de amigos, poemarios, coleccións de haiku, libros de música tradicional norteamericana, pintura, ou aqueloutros títulos en dominio publico (teatro, novelas, contos...) que lles acaen, só polo pracer de editar, a partir dun mínimo investimento. Así, o produto transporta -como o doce de marmelo que facía a miña tía Carmiña- o arrecendo da mesura, do savoir faire e -que nunca falte- do entusiasmo polo labor ben feito.

Tía Julia

As recentes indagacións da Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica tras dos restos de meu tío avó Roberto Blanco Torres (oportunamente recollidas nos derradeiros posts desta bitácora) fixeron avivar en min sentimentos que tiña atenuados dende hai once anos, cando, en 1999, lle foi adicado ao poeta e xornalista o Día das Letras Galegas. Naquela altura, o día 14 de maio se non erro, interviña eu no acto institucional das Letras da miña alma mater, baixo a presidencia do entón reitor Darío Villanueva. O meu discurso remataba nesta forma:
Sirva a última evocación destas palabras miñas de homenaxe a unha muller que houbo de convivir durante trinta anos co baldeiro dunha existencia marcada a ferro pola carraxe, a desconfianza e o esquecemento imposto: Julia Sánchez Nóvoa, viúva de Roberto Blanco Torres. Sendo crente como era, Julia non volveu a entrar nunha igrexa dende 1936. Morreu trinta anos despois, en abril de 1966, na estéril espreita de que alguén tivese a decencia de reivindicar a memoria do seu home, asasinado, como tantos, como miles de mulleres e homes de ben, como tódolos aqueles mortos que Francisco Ayala evocaba na súa elexía española de 1939:
Todos iguales
todos igual a nada
cuando no había nada,
nada sobre la tierra.
Se fondamente dramático foi cada un dos paseos, como o que furtou a vida a Roberto, as situacións de depauperación vital, progresiva e imparable, ás que foron sometidos os familiares dos paseados foron, creo eu, aínda máis tráxicos e deplorables, pois, ao cabo, morrer de tres tiros na cabeza é cousa de segundos mentres apouchar coa existencia do leproso pode ser un exercicio sadicamente longo e demorado. A algún destes terribles procesos de depauperación xa me teño referido nestas páxinas. A xenerosidade da ditadura maniféstase en cada un deles de xeito prístino.
No caso de Julia, viúva dun intelectual sen recursos fixos -moi probablemente pouco dotado para a resolución, por prosaicas, das cuestións máis pragmáticas da vida, como o sustento- e afastada naquela durísma posguerra por máis de cen quilómetros dos parentes do finado de seu home, un mecanoscrito recentemente chegado a min en fotocopia é de grande elocuencia e fala por si. O documento, sen data pero redactado, creo eu, nos comezos dos 60, vai dirixido no pé ao Excmo. Sr. Presidente del Consejo Supremo de Justicia Militar. Madrid e di:
Excelentísimo señor=La que suscribe, Julia Sánchez Nóvoa, nacida en Amido (La Peroja), Orense, en 31 de octubre de 1.894, de estado viuda y residente en la expresada localidad, a V. E. con el debido respeto:
EXPONE: Que por circular del Consejo Supremo de Guerra y Marina, de 23 de septiembre de 1.921, inserta en el Diario Oficial del Ministerio de la Guerra de fecha 25 del mismo mes y año, le fué concedida, en unión de su hermana Doña Celsa, como huérfanas del Alférez Don Vicente Sánchez Fernández, la pensión anual de 533,33 pesetas, a percibir desde noviembre de 1.920 por la Delegación de Hacienda de Orense, pensión que vinieron percibiendo ambas hasta el 5 de abril de 1.926, en que cesó de percibirla la que subscribe, por haber contraido matrimonio.
Acaecido el fallecimiento de su esposo en Octubre de 1936 del que no le quedó pensión alguna ni bienes de ninguna clase y carente de recursos para subsistir, tuvo necesidad de acogerse a la compañía y amparo de su citada hermana Celsa, con la que ha venido conviviendo ininterrumpidamente a partir de dicha fecha, sin cambiar de estado y disfrutando ambas por igual de los beneficios de la pensión, hasta el 17 de junio próximo pasado en que tuvo lugar el fallecimiento de su hermana Celsa.
Creyéndose asistida del derecho a seguir percibiendo la pensión, intentó las gestiones previas para conseguirlo, pero le fué notificado por la Delegación de Hacienda de Orense haber perdido el derecho a la misma cuando contrajo matrimonio.
Incapacitada para un trabajo medianamente remunerador, dada su avanzada edad, y sin medios para atender sus necesidades, a V. E, encarecidamente
SUPLICA se digne concederle, como gracia especial, los beneficios de dicha pensión en la forma y cuantía que V. E. estime pertinentes, a fin de no verse en su vejez condenada a un completo desamparo.
Es gracia que espera alcanzar de la bonda de V. E., cuya vida guarde Dios muchos años.
No escrito, Julia omite -tremendo- o nome do seu marido. Nin que dicir ten que a solicitude non foi oída. Ata que se finou en 1966, supoño que de melancolía e abandono, a tía Julia viviu da caridade dos seus caseiros do Amido, Antonio e Maruja (a quen eu coñecín, xa vellos, en 1999 e para cuxa bondade non existen palabras abondas de agradecemento ), quen lembraban con agarimo e respecto un señor de gabardina escura que pousaba cabo dos soutos da Peroxa, imaxino que intentando descrifrar os sutís arcanos que agocha o orballo da media noite.

Beizón

A publicación onte en El País dunha nova que recollía a frustrada exhumación dos restos de Roberto Blanco Torres, Eulogio Vázquez e Rizal Villamarín Iglesias -feito ao que eu, casualmente, me refería no post dun par de días antes- serviu para que algunha xente que, supoño non o fai a cotío, se achegase a este furancho, entendo que nalgúns casos por primeirza vez. Xa saben, ese poder de convocatoria que proporcionan os mass media. Sería de parvos ocultar -vanitas vanitatis- a íntima satisfacción que a un modesto blogger lle proporciona un pouco de publicidade, cando, ademais, esta non foi solicitada. Pero alén dos efémeros, e sempre enganosos e torpes, ouropeis do candelabro, a cousa serviume para, a través das visitas e algúns comentarios (tamén no feed de Facebook), pulsar a ilimitada bonhomía dos amigos destas páxinas e o afecto, que, ao parecer, as mesmas inspiran. Nestes momentos, nos que o corazón se esponxa como bolacha en leite, a un só se lle ocorre un pensamento: eu non merezo tanto. Pero, en calquera caso, grazas.

O humus inmóbil tanto tempo

Hai meses Santiago Macías, vicepresidente da Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica, contactou coa miña familia co obxecto de poñer no noso coñecemento a súa intención de exhumar os restos de Roberto Blanco Torres, asasinado ás catro da mañá do día 2 de outubro de 1936. O cadáver de tío Roberto apareceu canda dous máis, os de Rizal Villamarín Iglesias, de 28 anos, escribiente, e Eulogio Vázquez, de 43, ebanista, no punto denominado Corga da Videira, no km. 67 da carreteira de Ourense a Portugal, termo municipal de Entrimo. O infatigable labor de inquérito de Santi e os seus colaboradores deu, no goberno militar de Ferrol, co expediente número de orden 187, legajo 8 (para a Asociación a causa 251 Ourense), remitido á cidade departamental dende a cidade das Burgas, no que as circunstancias da morte dos tres infelices fican explicita e definitivamente establecidas a través dos detallados autos e dilixencias xudiciais de achado, inspección ocular, levantamento, autopsia -realizada polo médico forense don Ildefonso Santalices Pérez- e sepelio dos cadáveres. A autopsia de Roberto, escrita coa caligrafía caracteristica do pendolista, di:
-Cadáver de Roberto Blanco Torres-
Hábito externo: Se trata del cadáver de un hombre cuya edad oscila entre los 40 y los 44 años, de complexión robusta y talla regular. Presenta en la parte media del arco superciliar del lado iziquierdo una herida de arma de fuego corta, con orificio de salida en parte media del occipital; y otras dos del mismo carácter y forma en la zona subauricular del lado derecho.
Se practicó la apertura de cavidades iniciándose por la craneana. Apreciamos gran contenido de sangre y perforación de meninges con destrozo en masa encefálica en la parte recorrida por el proyectil.
Abierta cavidad torácico-abdominal, hemos podido observar la perforación del pulmón derecho en la parte superior y cierta cantidad de sangre contenida en esta cavidad.
Por lo que antecede se puede afirmar que la causa de su muerte fue originada por el proyectil que lesionó meninges y masa encefálica, siendo esta instantánea.
Polo visto, a práctica adoita nos paseos era que as vítimas baixaban do vehículo e os seus verdugos disparaban (case sempre cun Máuser) ao corpo, para impedir que fuxiran correndo (o tiro que Roberto ten no pulmón). Unha vez no chan, os remataban na cabeza, no caso de Roberto con tres disparos.
O pasado día 10 pola tarde, unha fermosa tarde de fogaxe e luz dourada, varios membros da miña familia trasladámonos ao cemiterio parroquial de San Fiz de Galez, en Entrimo, convocados polo grupo de Santi (tres arqueólogos profesionais incluídos), que ía escavar na ábsida da igrexa, onde, segundo a documentación detalla, foron soterrados os corpos. Describir o estado de intensa excitación emocional no que me atopaba non resulta doado. Nestas mesmas páxinas, un post meu referíase á memoria histórica e a dubidosa oportunidade de lexislar sobre materia tan esvaradía. Pero, como dixo Goethe, a teoría é gris e o mundo verde. Compartir a suor, respirar o po que a terra move, percibir o arrecendo do humus inmóbil durante tanto tempo, agardar o achado duns ósos que eventualmente permitirían pechar un ciclo aberto hai setenta e catro anos, consitúe un conxunto de sensacións dispares.
Despois dunha xornada enteira de escavación, os restos non apareceron. Con certeza, na seguridade de que ninguén os ia reclamar nunca, foron retirados para aloxar cadáveres máis recentes, que si apareceron. Non disimularei a nosa decepción, pois proxectabamos conducir os restos de Roberto canda os da súa muller, Julia, soterrada na Peroxa, cabo de Ourense (faleceu en 1966), nun acto familiar no que, a través da declamación dalgúns poemas, queriamos transmitir aos moitos nenos e mozos actuais da nosa prole o sentido da integridade e rigor que guiaron a vida de Roberto, o seu devanceiro. Non puido ser así. Saiba Deus onde foron parar os seus maltreitos ósos.
Nestas liñas quero deixar apenas constancia da nosa infinita gratitude e recoñecemento á estatura ética de Santi e o grupo, ao seu bo facer profesional, a súa cercanía en mester tan delicado, pois non buscan precisamente ánforas gregas. De por parte, na viaxe de volta cismaba eu en que son momentos como os vividos esa tarde os que se acubillan nos recantos máis túzaros da lembranza para se reiterar, consonte pasa o tempo, coa luz máis intensa da vida, a mesma vida que a Roberto lle furtaron cando tiña seis anos menos dos que eu teño agora.

Slow

Que cada estado xera o seu contrario é unha lei, non se biolóxica, química, física ou política, de comprobación incontestable. Que vivimos subxugados por unha dinámica alicerzada na obsesión pola rapidez e o máximo output co mínimo input, unha verdade non menos incontestable. Que tiña que xurdir en Occidente un movemento de opinión que reclamase botarmos o freo antes da ostia final era, como sinapse das constatacións devanditas, inevitable. Se o Slow Movement -que lidera entre outros vultos o xornalista canadiano Carl Honoré- rematará no grande sucesso doutros tantos movementos que no mundo foron (tal o Exército Guerrilheiro do Povo Galego Ceive ou a Cruzada pola Dignidade Mora, do amigo Ignatius J. Reilly), está por ver. De por parte, a lectura de Elogio de la lentitud. Un movimiento mundial desafía el culto a la velocidad (RBA, 2008), exercicio ao que consagrei deleitosos momentos estivais, deparoume moitos motivos para a reflexión e algúns argumentos de autoaplicación persoal, que quixera entender conducentes á miña inminente defección da IAPE (Irmandade do Agobio e o Permanente Estrés), á que, contra a miña vontade, pertenzo.

De certo, o tempo é un embutido de pelexo tan feble e no que queremos meter tal morea de cousas que, nun enlouquecedor feedback, convivimos de cotío cun fondo sentimento de ansiedade e coa frustración da constante insatisfacción (I can't get no... , lembra? e mire que ten tempo!). Todo é veloz, efémero, acumulativo, indiscriminado, sobreabundante, nada, apenas, deixa unha pegada sensible, unha lembranza notable: o cine, a roupa, os libros, a estética, a arte, as modas... todo xira e vira a unha tal velocidade que non somos quen de imaxinarlle raíces, de ancorarnos en algures para enxergar o panorama cun mínimo de calma e tempo. E, mentras, o tempo váisenos como area entre as mans.

Se ben se considera, e malia a miña involuntaria pertenza á Irmandade devandita, hai moito de movemento slow neste humilde furancho chamado Fragmentos da Galaxia (e iso que só souben da existencia certa daquel hai unhas semanas), ou iso pretendín dende a súa creación: un espazo para a reflexión serena, un convite ao pasmoneo e á deliciosa inutilidade de sermos improdutivos e pensar só polo feito de facelo ou de pasar o rato; unha convocatoria a seguir marabillándonos co canto dun paporrubio, co tremolar dun regato ou coa luz máxica dun solpor na Amaía.

Eu sanciono o meu bautizo no movemento Slow cunha expresión de nós, que nos últimos días, en momentos nos que a tiroides me ameaza con liberar un turbillón de adrenalina, repito con salmodiante, pero tranquilizadora, reiteración: a modiño, ho, a modiño.