Lixo

Hai contratos-lixo, televisión-lixo, traballo-lixo, literatura-lixo, comunicación-lixo, comida-lixo, tecnolixo, ciberlixo. Vivimos arrodeados de lixo, pero non dun lixo prosaico, viscoso, pútrido e fedorento, como era o que soportaban os nosos devanceiros. Non. Trátase dun lixo conceptual, de luva branca, en virtude do cal, unha señorita monísima dille a un universitario con premio extraordinario de doutoramento que pode ficar na empresa facendo fotocopias en horario de 7 a 15:00 h, sábados incluídos, por 900 euros antes de impostos, durante un período probablemente non superior a un ano, e que, se o quere o toma, o se non o deixa, que ten trinta e dous candidatos agardando polo posto. Un lixo aséptico, en virtude do cal dispoñemos en todas as casas contemporáneas dun caixón repleto de alimentadores eléctricos, en probable convivencia cun fato de teléfonos celulares e cámaras dixitais pasadas de moda. Un lixo colectivo, en virtude do cal nos deleitamos contemplando na caixa tonta como unha gicha cos peteiros como salchichas e os seos como sandías vomita soecedades sobre a vida sexual dun toureiro. Un lixo limpo e mesmo elegante, en virtude do cal nos poñemos ata as trancas de hamburguesas, papas fritas conxeladas e cocacola, sabendo que a tradución de tal menú a colesterol e triglicéridos é simplemente escalofriante. Un lixo onírico, en virtude do cal a exósfera está ateigada de sondas, satélites e outra chatarra espacial, condenada a orbitar eterna e silenciosamente arredor do planeta. Unha vez visitei un hangar onde se almacenaban centos, tal vez milleiros, de ordenadores e fiquei estarrecido: toda aquela intelixencia mecánica, noutrora tan útil e cómplice dalgún usuario humano, durmindo o deprimente cibersono dos robots, lembroume, nunha estraña conexión de ideas, a voz de Hal 9000 cando, a bordo da Discovery, Dave Bowman procede a desligalo. Seica, de media, os humanos só facemos uso dun 1% de todo o que nos arrodea: o resto é lixo, ganga, farelo. Quero crer que haberá quen, individualmente, faga uso distributivo das cousas que me arrodean e que eu desprezo. Pero temo que non, pois a todos nos gusta o mesmo e convertemos as mesmas cousas en lixo: adoramos o lixo, xeramos actividades-lixo e milleiros de toneladas de lixo físico, pois o lixo é o corolario da nosa fachenda hipercapitalista, a peaxe inevitable dun mundo imperfectísimo no que, malia desprezarmos o 99% das cousas que nos arrodean, cada vez sentimos que nos falta máis

Quen chove?

Sei eu dun francés a quen lle chamaba a atención que os galegos sempre tiveramos problemas coas chaves: que onde deixaches as chaves; que se as ten Mariló e tiñas que telas ti; que chas deixei no bar de Pepe e Pepe dime que as levou Arturo, e así. Outro coñecido, este de nación siciliana e compañeiro de cafés vespertinos nos vellos tempos da facultade, ironizaba con que non hai dous galegos que pidan o café igual: so, longo de auga e con dous azucarillos; descafeinado de máquina; descafeinado de sobre; cortado con leite morno; clariño e sen espuma… Neste elenco de trazos subxectivos cos que, malia nós mesmos, resulta aparecérmonos aos ollos dos demais, a min engaiólame a relación que temos co clima, unha dialéctica de amor-odio que pode acadar suxestivos clímax cando, como é o caso desta húmida e gris primavera, dous días de sol semellan un simulacro organizado por Protección Civil. O clima é como o goberno ou o servizo doméstico: nunca nos contenta, pero coa sensible diferenza de que, mentres da suba do IVE ou do infumable que está a fabada podemos botarlle directamente a culpa ao presidente do executivo ou á chica de casa, ¿a quen culpar de que chova cando debía lucir o sol ou de que unha seca pertinaz amenace a colleita de pataca en Coristanco? Din, de feito, os gramáticos que os verbos impersoais puros son os que expresan fenómenos meteorolóxicos: neva, sarabia, chove non teñen suxeito lóxico nin gramatical pois, quen chove? quen neva? Home, certo é que se os sabios de Metogalicia puidesen transubstanciar o anticiclón dos Azores nun cristiano de carne e óso, máis dun había de satisfacer un imperioso desabafo calcándolle unha boa couce en salva sea la parte. Porque, en efecto, nada enche máis de carraxe e impotencia que convivir cun clima absolutamente imprevisible e por demais fastidioso, que, se ben define en boa medida as condicións físicas e anímicas da nosa existencia, non responde a ningún tipo de criterio eventualmente domesticable. E isto concíliase mal coa contemporánea conciencia humana dunha hipertecnoloxía omnipotente, que o mesmo clona unha ovella que lle trasplanta a médula a un señor de Albacete. Segundo unha coñecida hipótese da lingüística, adoito criticada por excesivamente radical, a linguaxe configura o pensamento. Tal vez, en efecto, sexa esaxerada, pero, unindo clima, linguaxe e pensamento, conclúo que unha expresión como non sei se non quererá chover é, para o resto dos idiomas do planeta, simplemente intraducible. Porque, e isto é unha certeza, as linguas teñen alma. 

PS: Como proba irrefutable de que as linguas, en efecto, teñen alma (o que, doutra banda, se relaciona coa teoría glosemática da substancia e plano do contido e a expresión), unha vez publicado este post, unha informante indícame que, en grego clásico, chover é un verbo persoal e quen chove é, claro está, Zeus, o deus de deuses. 

Cambio de paradigma

As III Jornadas Taller sobre Libro Electrónico, organizadas pola UNE, constituíron un foro de intenso debate e cambio de impresións entre profesionais, un debate sincero, por veces mesmo radical na diferenza de posicións e, polo tanto, alonxado da diplomática, e improdutiva, compracencia que  adoita presidir moitos eventos.  Ademais de atopar vellos amigos e facer novas e interesantes relacións, un enchóupase das opinións e perspectivas alleas, o que supón un impagable enriquecemento en termos de coñecemento técnico. Nunha encrucillada chea de luces e sombras, de certidumes relativas e dúbidas insoslaiables, facemos camiño ao andar e construímos o futuro con retallos de presente. Que as potencialidades da produción dixital ían cambiar os fundamentos do mundo editorial coñecido era unha segura intuición dende hai tempo. Lembro que, hai tal vez catro ou cinco anos, en ocasión dunha xornada sobre o presente e o futuro da edición en Galicia á que me convidou certo medio de comunicación, o meu amigo e colega Manolo Gago comezou a súa intervención amosando nunha diapositiva un grupo de xente que, no andén dunha estación ferroviaria, ollaba, expectante, cara á vía, agardando a chegada do comboio. Hoxe, todos subimos ao tren, e, xa máis acomodados, xa menos, dirixímonos inevitablemente cara a un destino común. Quen deixara pasar o tren vaino ter moi complicado nos anos vindeiros, pois o tempo perdido en actualización tecnolóxica é dificilmente recuperable. 
Nestas magníficas xornadas, que na súa terceira convocatoria vanse consolidando como unha cita anual vivamente esperada polo sector, púidose oír a voz de todos os actores dun complexo proceso: teóricos da edición; tecnólogos e informáticos; editores, libreiros e bibliotecarios; xestores, expertos da información e avaliadores da actividade científica editorial; responsables de entidades colectivas e especialistas en propiedade intelectual; agregadores de contidos dixitais... achegaron cadansúa experiencia, cadansúa perspectiva, permitindo construír un discurso que, na miña opinión, lonxe de semellar anárquico e deslabazado, asenta en alicerces sólidos e perfectamente definidos. Adianto un elenco das miñas conclusións destas xornadas.

• Estase configurando un medio substantivamente distinto ao libro impreso. Superar a estéril e facilona convición de que o libro dixital é un mero substituto do libro impreso é comezar a querer entender o que realmente está ocorrendo ao noso redor: o libro dixital é un medio diferente, que define, por unha banda, novas improntas memorísticas, de comportamento lector e de interacción e recuperación da información, e, por outra, políticas e estratexias adaptadas a unha xenética, produción, difusión e comercialización editorial diferentes á do libro tanxible.
•  A edición universitaria está liderando boa parte da mutación dixital. A responsabilidade dos editores universitarios é especialmente trascendente, pois en ningún outro sector da edición a potencialidade da comunicación dixital adquire un alcance e consecuencias comparables. Cooperación multidireccional e fluidez nos fluxos de traballo entre todas as partes implicadas; desenvolvemento de novas formas de intelixencia empresarial; expansión internacional e detección de novos nichos de demanda son as accións principais que temos que liderar os editores, na miña opinión, o núcleo duro do proceso, pois todos os outros actores son sufragáneos da nosa posición e desta vai depender a eficiencia das políticas tecnolóxicas e de difusión e/ou comercialización dos produtos dixitais.
• É imperioso desfacerse das vellas inercias e incorporar solucións novas a problemas novos, imaxinación fronte a resistencia, innovación fronte a inmobilismo. Na medida en que o discurso do editor universitario sexa sólido e fundamentado, menores serán as reluctancias e escrúpulos dos xestores e políticos en relación a solucións que, por regra xeral, incorporan ademais enormes aforros de recursos financeiros. 
• Conciliación intelixente de rutas dixitais: comercialización e acceso aberto. O retorno lexítimo de investimento en librarías e distribuidoras dixitais e o apoio á socialización do coñecemento en repositorios de acceso aberto non teñen por que ser camiños excluíntes.
• Adaptación constante ás mudanzas do medio en todos os aspectos: lexitimidade e respecto á vontade dos autores e aos cambios eventuais en materia de propiedade intelectual; necesidades e hábitos de consulta, acceso, compra ou  lectura do usuario; estructura da editorial e capacidade de implementación de proxectos; softwares permanentemente actualizados e novas solucións tecnolóxicas.
• Definición dunha política eficiente de metadatos e revisión permanente da mesma.
• Dinamización dun novo discurso baseado en fórmulas alternativas á factores de impacto tradicionais (e ligados a intereses financeiros concretos), como únicos elementos métricos da calidade da edición e a investigación.  

Somos unha xeración privilexiada. Sinto, nin máis nin menos, que vivimos un cambio de paradigma. É mais, estámolo facendo posible. Ao igual que Gutenberg destilou saberes e habelencias previas e, aproveitando con intelixencia os avances técnicos do seu tempo, fundiu o molde dun soporte comunicativo novo e revolucionario, así nós, case seiscentos anos despois, poñemos toda a nosa experiencia e coñecemento en construír un bastidor diferente no que seguir acomodando a expresión da cultura, da ciencia, da información. Pero solución de continuidade non implica renuncia ás orixes. Dende a grata lembranza da Enciclopedia Álvarez e a pizarra e o pizarrín cos que comecei o meu periplo escolar, teimo nunha paixón, tan certa como reconfortante: o meu amor aos libros segue incólume. Supoño que niso me parezo a Gutenberg. 

Un privilexio

Déixeme Vde. que lle conte algo. Un editor vén ser a xeito de epicentro dunha constelación de persoas que, dende cadansúa responsabilidade, verquen o seu labor cara a un obxectivo común: facer un libro. Cando afrouxa un so elo, periga a complexa cadea que é a produción do libro, e, se o elo rompe, o proceso en conxunto pode ir ao garete. Certo é que en todas partes cocen fabas e ningún editor honesto tiraría a primeira pedra, pois non se ten noticia dun so que non coñeza o fel amargo dalgún fiasco. Por outra banda, sendo, como é este crocodilo, un editor público, puidera atribuírselle aquilo, tan caro ao funcionario medio(cre), de que resultan superfluos o esforzo e o amor ao que un fai, pois a fin de contas, con esforzo e amor ou sen eles, un vai cobrar igual a fin de mes, un argumento, por certo,  que ben podería incrementar a súa contundencia nunha situación de recorte permanente ao salario dos traballadores públicos. A verdade é que, como epicentro desa constelación da que falei, un editor, incluso público, desenvolve a súa profesión cos pés chantados na terra grazas ao permanente contacto con profesionais autónomos e da esfera da empresa privada (maquetistas, deseñadores, fotomecánicos, impresores, encadernadores, distribuidores, libreiros, axentes literarios e comerciais, outros editores…), nun sector, o da produción editorial, no que a crise está batendo, como en todos os eidos da produción cultural, con especial crueza. Noticiarme día tras día do drama persoal dalguén que coñezo, que, en idade madura e tras anos entregado á calquera das nobres artes da feitura ou difusión do libro, vai coñecer de contado a feroz trabada do desemprego, fai de min un funcionario acaso atípico e me faculta ponderar o privilexio de ter un soldo fixo a fin de mes, xa máis grande, xa máis cativo, e non depender dunha conxuntura que, polas trazas, empeora día a día. Pero este é un discurso falaz que, ao cabo, abonaría a primeira hipótese: os funcionarios somos todos uns privilexiados que, na maior parte dos casos, estamos pasando a crise, tan ricamente, no bico dos pés. Quererlle á empresa como se do noso labor dependense a súa bonanza en termos de beneficio e dar o mellor que un ten a prol dun traballo simplemente ben feito, semellan para a vox populi vontades ignotas entre os traballadores públicos, aos que a crise non afecta: currar cada vez máis, con recursos e incentivos progresivamente mermados e cobrando cada vez menos é, por suposto, un privilexio.

A crisálida

Hai quen segue crendo que Internet significa a fn das bibliotecas e o libro, entendidos estes como se veu facendo durante toda a historia de Occidente. Persoalmente, creo que non hai, en toda actividade humana, fin nin comezo, senón unha permanente transformación, a xeito dunha crisálida que muda, adaptándose, así, a novas condicións de existencia. Reflexionar sobre o particular sempre é positivo.

Nunca se sabe

Boa parte das mozas e mozos da miña quinta, a última fornada da xeración de posguerra, eramos por natureza revolucionarios, se por tal entendemos (e non quixera entrar en excesivas sutilezas sociohistóricas) que non eramos conservadores. Escoitar a Mercedes Sosa, levar anoraks e xerseis de mezclilla era un xeito de manifestar a nosa disconformidade cun clima social a duras penas soportable: había unha revolución que facer e non queriamos conservar nada. Abominabamos dos militares, dos cregos, dos gobernadores civís, dos decanos, das pelis de Martínez Soria, dos grises, da BPS e o TOP, dos ministros do opusdei cunha rea interminable de fillos, dos conserxes soplóns, dun país que fedía a incenso e mexo seco. No persoal, e falo por min, para alén do inmenso amor e respecto que sempre profesei aos facedores dos meus días, eu tiña fundadas razóns para voar por conta propia, entre elas, e non en último lugar, que ata os dezasete anos compartín un modesto e pequeno piso con cinco persoas e que meu pai, lonxe de ser o meu colega, era un señor co pantalón por baixo do esternón que sempre gastou tirantes, co que xamais fun en bicicleta e que nunca foi a unha titoría no meu colexio. Ata hai non moito, eu cría que xa non ficaban revolucións por facer e que ninguén tiña gana de mudar un statu quo no que case todo o mundo semellaba sentirse feliz. Agora, comezo a pulsar o substrato dunha mudanza que será tan radical como radical siga sendo a demoníaca espiral dunha crise, económica pero tamén de pensamento, que non deixa títere con cabeza. Están os mozos de hoxe preparados para afrontar un mundo no que, tal vez, se perfila a necesidade imperiosa dunha nova revolución?  Creo que os nosos fillos son moito máis conservadores ca os seus pais, entre outras cousas pois eles si teñen (tiñan?) fundadas razóns para conservar un estado de benestar e consumo permanente, que é o seu único referente vital. Hoxe, tras a presentación dun libro, tremendo pero necesario, sobre violencia de xénero e xustiza, unha especialista comentábame que as redes sociais e as series televisivas están axudando a configurar un novo estereotipo de machismo, baseado no binomio ‘chica divina de la muerte con tacones infinitos’-‘chico cachimán de ximnasio dominante e macho alfa’. Ben sei que non era o noso desexo, como xeración, ter chegado a isto. Interrogarnos sobre os porqués desta perigosa deriva ideolóxica é acaso un exercicio de catarse colectiva ao que non debemos renunciar.