Primavera para a alma

Dentro do ilimitado repertorio de frases lapidarias das que botamos man para sancionar con autoridade allea o que, de propia minerva, semellaría quedar pouco contundente, eu recorro a miúdo a un consello que atribúen, segundo creo, a don Arturo Schopenhauer (aínda que é ben sabido que nisto das atribucións das frasecitas de marras hai moito calote e moito conto): un home -e non sei se o filósofo quería decir varón ou ser humano en xeral- precisa para ser feliz de tres cousas: un (ou unha) cónxuxe compracente; un pequeno xardín e unha gran biblioteca. Aquel (ou aquela) satisfai esixencias emocionais non por elementais menos indispensables: afecto, compañía, complicidade, amor e, mesmo, de cando en vez, sexo (ui!). A biblioteca colma os apetitos intelectuais, ensancha as nosas perspectivas e nos fai máis cultos e, tal vez, mellores persoas. E o xardín? Ai, o xardín! Disque unha filosofía oriental recomenda, como infalible exercicio de relaxación, dedicar todos os días un ratiño a ollar unha planta. Sen irmos tan lonxe, coñecín eu un labrador que, apoiadas as mans no mango do legón, era quen de botar vinte minutos mirando o suco que acababa de abrir. Como seres urbanos que somos, de existencia trepidante, artificial e artificiosa, torturados polas présas e os agobios, esquecidos por completo os ritmos e tempos da natureza, burdamente substituídos por clichés e comportamentos sociais que nos obrigan a aparentar o que non queremos ser, o xardín é o recordo enlatado, a lembranza retractilada en celofán de que a natureza, malia térmola olvidada, vive, respira e determina os ciclos da nosa existencia. Chega a primavera e, con ela, os viveiros de flor viva e plantas ornamentais, estratexicamente situados na periferia das cidades, énchense de xardiñeiros de gardarroupía que, cal mariñeiros de auga doce, saen cargados de caixas con clavelinas, alegrías guineanas, begonias, dalias, surfinias, verbenas, xeranios... para os pequenos xardíns dos seus adosados (seica en normativo dise acaroados). Eu mesmo, que hai oito anos apenas chegaba a distinguir un caravel dunha cebola, son quen, no día, de establecer sutís diferenzas que deixan pampos aos profanos. E, así, cando me arranco a falar de leptospermum, pittosporum, ceanothus, polygalas, euonymus variegata, bérberis, pieris, photinias ou grevilleas, hai quen me recoñece como un auténtico experto. Non digo eu tanto, pero si podo dar fe de que o coidado dun pequeno xardín –rebelde e imprevisible fronte á deusa tecnoloxía, tan dócil e segura– é un humilde, pero efectivo, exercicio de comuñón con Natura, a quen llo debemos todo e con quen, como adoita ocorrer coas nais, somos tan ingratos.

Cruzar a liña

Aínda lembro con repelús un vídeo caseiro que rulou pola rede hai uns anos, gravado en certa vila mariñeira, no que un fulano propinaba unha espantosa tunda a un fermoso pastor alemán suxeito a unha cadea. O tipo comezaba mallando no can cun pau pero se ve que, insatisfeito no grao do virulento desabafo, axiña agarraba unha barra de ferro para seguir zoupando no pobre chucho ben ao seu sabor. Tal vez o máis estarrecedor da escena era que, nun momento dado, se percibía que o maltratador, canso do exercicio, tomaba o seu tempo para alentar e recuperar forzas e perseverar no castigo. Recupero agora para quen me lea os dous pensamentos a que me conduciu aquel horror: a) non sei o que faría o can, pero nada podería xustificar tanta vesania; b) un tipo que fai iso cun can, pode facelo con calquera vítima, incluíndo, por suposto, seres humanos: unha vez cruzada a liña, só é cuestión de graos. Cruzar a liña: esta é a pedra angular, a trabe de sustentación, o nó gordiano da maior parte dos comportamentos humanos caracterizados pola violencia. Como o tigre que cata a carne dun cristiano e logo xa non quere doutra, aquel que cruza a liña está en óptima disposición de ascender doadamente no escalafón, por veces de xeito imperceptible. A adrenalina establece débedas que, cada vez, custa máis satisfacer, e o que en orixe foi una acción individual e puntual pode devir ben axiña nun acto gregario e, por que non, reiterado e aínda sistemático. Teño serias dúbidas acerca do estatuto autenticamente democrático da nosa, máis ben escasa, sociedade civil, na que, por botar man dun recente exemplo, unha votación de 12 contra 10 en certa corporación é cualificada de fractura, no canto de percibirse como un enriquecedor contraste de pareceres. Aquí todo semella substanciarse nunha dialéctica de enfrontamento, infectada máis ou menos polo bacilo da violencia. O tipo que ofrece unhas hostias (a expresión é literal) a un deputado no interior dun parlamento cruzou a liña. Non me importan os seus motivos, pois eu, vostede, aquel de alá, sempre podemos alegar outros. Asegúrolle, prezado lector, que nunca fun de tonadilla española e que sinto, polo demais, a mesma náusea ca vostede perante a chulería do sinvergonza, que se lucra con diñeiros públicos. Pero ver unha folclórica, outrora estrela rutilante, caer privada do sentido no medio dunha masa informe,  dirixida pola adrenalina primitiva, lembroume automaticamente a liña que nunca se debe cruzar. Non existen criterios para a turbamulta: quen poñerá os límites a próxima vez? Fago o posible por desterrar o pesimismo da miña axenda diaria, pero, ao meu redor, viólase diariamente a liña, ese ecuador imaxinario que non se ensina nin se aprende pero que está aí dende a bipedestación e a linguaxe articulada.

Educar, conducir, reconducir

Disque o orangután é o simio que mellor responde ao proceso educativo da súa nai, puidendo diferenciarse con claridade o individuo no que o comportamento aprendido se sobrepón ao instinto, de aqueloutro no que a tendencia natural non tivo unha inhibición materna tan intensa. Tras centos de miles de anos de evolución, o mono espido, en feliz denominación de Desmond Morris, fixo da educación un proceso en virtude do cal se modulan os nosos instintos primarios de mamíferos e transferimos, de xeración en xeración, a nosa cultura (a cursiva é miña). Educar, verbo etimoloxica e conceptualmente emparentado con ducere, ‘conducir’ é, de feito, un proceso extraordinariamente complexo e nomedamente marcado polos avances e retrocesos, os éxitos aparentes e as numerosas frustracións; un proceso no que, en función da súa propia experiencia, os maiores do grupo conducen aos menores cara os valores que aqueles consideran óptimos para que, unha vez cumprido o inevitable relevo no ciclo biolóxico, os cachorros da manda cheguen a adquirir os hábitos e comportamentos que os adultos reputaron axeitados. Pero o asunto ten trampa, pois todo relevo xeneracional leva encriptado un elemento de distorsión ou, por mellor dicir, de disimetría. Un valor cultural é produto dun contexto social e, na mesma medida en que este cambia, muda aquel; un pai non ten outra alternativa ca transmitir ao seu fillo o valor cultural que el mesmo modulou cando foi novo, e que, á súa vez, é o herdo do valor cultural dos seus maiores. Pero ese valor está implicitamente chamado a perderse no baldeiro dun contexto social, ás veces radicalmente diferente. O kit educacional da miña xeración incluía un certo inventario de elementos troncais: o que somos é produto do noso esforzo; as cousas custa moito gañalas; a propiedade dos demais e inviolable; o diñeiro non cae do ceo, e cousas así de orixinais. Polo demais, para os adultos da miña quinta os nenos eramos unha sorte de borralla que molestaba á hora de comer e debía gardar silencio cando os maiores falaban. Pero o mundo mudou e evoluíu cara a unha cousa chamada estado do benestar, no contexto do cal os pais teimamos en converter a nenez dos nosos fillos nunha arcadia analxésica onde a súa felicidade era o valor por excelencia, o cal implicaba inevitablemente negar moitos dos propios valores adquiridos por nós cando nenos. Quero crer que ningún dos dous adolescentes cos que convivo esnaquizará nunca o mobiliario dunha casa allea nunha orxia colectiva de alcol e drogas. Se, con todo, recibo de madrugada unha chamada do benemérito corpo, tal vez non teña moito sentido preguntarme qué fixen mal.

Arranxando o mundo

Vive dende hai tempo alimentando a convición de que errou nacendo no país. Das súas estadas en Centroeuropa lembra, con especial carraxe comparativa, o coidado extremo do urbanismo e o respecto do medio natural; o mimo que ata os máis humildes labradores poñen en adecentar as súas propiedades; a formalidade da xente eos profesionais; a puntualidade incrible dos trens e autobuses; o murmurio apenas perceptible en bares e locais públicos. O engadido dunha crise demoníaca que non parece deixar títere con cabeza, unha nómina en caída libre, a sombra ominosa dun eventual despedimento e o acicate dun inverno infinito, provocan que o tipo ande máis queimado ca o pau do churreiro. Renega da ineficacia dun sistema baseado na insensatez e permanente improvisación; abomina do continxente de indocumentados, tan ousados como ignorantes, que semellan filtrarse aos postos de maior responsabilidade; deplora a demagoxia de quen, aproveitando o infortunio alleo, tira proveito para esmolar protagonismo e subirse ao machito; lamenta, en fin, e nunha sorte de totum revolutum, a cada vez máis amarga ausencia dunha auténtica sociedade civil, suplantada por un balbordo insoportable de escraches, oportunistas, declaracións e contradeclaracións e inesgotables conversas de café onde se arranxa o mundo, sen que se arranxe nada. Que, neste caldo de cultivo, leve máis de dous meses agardando por unha mellora solicitada por vía oficial na grande empresa onde traballa, sen ter en todo ese tempo xa non resposta, senón nin sequera un acuso de recibo, non fai máis ca sancionar a súa saudade dun natalicio anglosaxón. Unha noite, na urbanización onde vive, o tipo ten que sacar a pasear o can. Para variar, chove e vai frío e, de mala gana, colle a correa e a parka e sae co chucho á gozar da intemperie. En medio do vendaval entrevé unha sombra. É un novo veciño que, ao igual ca el, sacou o can a mexar. Pegan na conversa e o tipo descobre sorprendido que o novo veciño traballa na mesma empresa. De feito, é o responsable do departamento ao que solicitou a mellora. Cando se despiden, a mellora solicitada ten data, hora e o compromiso formal dun ser humano que, a diferenza do proceloso sistema, ten cara, voz e identidade. O tipo volve a casa reconciliado coa negra realidade: acaso non sexa mal procedemento subsitiuír a perversidade global pola humanidade individual. Ao cabo, non está todo perdido. Pero, como non hai fariña sen farelo, unha dúbida punzante preme na súa conciencia: e isto non será tráfico de influencias?

Carmen Valdés

Un día fue los ojos de una niña  
que ven el mar por vez primera.
Luego se rodeó de aromas:
la vida olía a leche de las hembras
y al cálido aliento que solo dan las lobas.
Su voz, al igual que su silencio,
restallaba cuando la noche se vestía
de mañana. Sus  dedos entonces
trenzaban los cordones,
humedecían el pan y se enredaban
a las manos del cachorro.
Hablaba luz y comía, poco a poco,
del delicado maná de los humildes,
lloraba en los fogones del crepúsculo
y reía como el agua ríe en los arroyos.
Sabía ser invierno y, de repente,
caldear los rincones de la estancia
solo con su presencia,
siempre apenas perceptible.
No tuvo más voluntad
que las ajenas.
Yo vi como paraba
aquel corazón que latió tanto.
La acompañé hasta la estación
y le dije adiós con el pañuelo.
Siento ahora una emoción extraña:
no sé cómo lo ha hecho
pero ha vuelto.  Tal vez
nunca se ha ido.