Alcumes

Son inescrutables os camiños polos que a «alma do pobo» (o Volksgeist dos románticos alemáns, de que falabamos hai uns días) se manifesta nas máis variadas formas da creatividade, entre estas, nomeadamente, as formas da creatividade lingüística. Humboldt deixou moi ben establecido o principio de que a lingua é ante todo energeia, capacidade dinámica e ilimitada de creación (principio que, nun movemento sen solución de continuidade, logo aproveitaría Noam Chomsky para dar alicerce á súa gramática xenerativa e transformacional), sendo así que algúns movementos posteriores —como o grupo alemán denominado Wörter und Sachen ("Palabras e cousas")— tiraban susbtanciosas conclusións antropo-culturais dos datos fornecidos polo potencial lingüístico dos colectivos humanos.
Así pois, se a esta creatividade ilimitada —que podemos considerar algo así coma un universal lingüístico— engadimos as características propias de cada nación, o destilado pode ser sorprendente. No caso do país, a retranca e a nosa irrefrenable capacidade de rir de nós mesmos aplicada á antroponimia popular produce o que chamamos alcumes, especimes extraordinarios, merecentes de estudos rigorosos destinados a patentizar, por este través, calidades etnográficas e culturais que van para alén do dato estritamente lingüístico.
En punto a alcumes, creo que todo casal, rueiro, aldea ou pobo ten unha historia propia e característica. Lembro as referencias paternas a un de Cuntis, propietario, polo visto, do primeiro coche —un renault— que se viu na vila, de mal nome José de Merda Fresca. Porque debe saberse que cando o alcume non é aceptado de grao polo destinatario non é alcume, é mal nome. Unha señora, grande, fea e tangaleirá, que tiña un quiosquillo en certa vila mariñeira era de mal nome a Cascola. A coña local da rapazada era ir ao establecemento de tal señora e preguntar, como variante do coñecido refresco de laranxa e limón, se tiña Kas Cola, co que a caraja da vella se daba ao demo e á puta madre do solicitante, mentres este, entre as gargalladas, corría a máis non dar. De mal nome son tamén unha familia doutra vila costeira, os de Cu Queimado, surnome de orixe máis ben brutal, pois resulta que, nos vapores dunha bebedela monumental e, polo visto, por unha aposta, a un devanceiro da tal familia marcárono cun ferro candente do gando en sitio obvio. En Compostela foi famoso aquel Pitobebendo, insgine docente que camiñaba cun curioso balanceo de adiante atrás.
A miña natal Estrada, e a súa volta, foi de sempre proclive á produción espontánea deste tipo de exemplares. Un que tiña unha moblería era Camitas. A outro, bon vivant, elegante, ben parecido e xogantín, quedoulle o precioso alcume de Capricho. Un señor que tiña almacén de cementos, moi afeccionado el á caza e consecuente propietario dunha boa jauría, era Perrillos. Aínda estou vendo a Gustoume, a quen chamaban así polo seu inveterado conformismo e bo parecer en todo. Papuxa era un ornitolóxico villeu, pailán e boa xente, a quen de nenos faciamos a vida imposible agochándonos na alameda e voceando o alcume dende puntos diferentes: cando o bo do home corría cara a uns mirtos, pois de alí saíra a voz, de detrás dun plátano a cincuenta metros saía outro oubeo: Papuuuuuuuuuxa. O tipo volvíase tolo. O saúdo que con carácter fixo empregaba certo señor foi vía certa para o seu sobrenome: Holapollos. A un que era pequeno, forte e con rasgos orientais, quedoulle Chato Mongol. Outro, propietario dun bazar, corría por Cacharrín Buján, híbrido curioso da profesión e o apelido.
Alcumes: creatividade en estado puro. En cada un unha ironía, un apuntamento ao natural, a metonimia dun trazo que define a alguén e o resume no mundo.

Oops!

A sabedoría popular é vasta e fonda. Existe ―estou convencido― unha sentenza ou proverbio para cada situación, por moi rara ou extravagante que a situación pareza.
Recibo un mail dunha certa remitente. O mail contén un erro flagrante. Ao día seguinte recibo outro mail da mesma remitente. No recadro do subject pode lerse: rectificacación. Penso: cando o día está de pulgas, non vale cambiar a camisa.

Edición e corrección no século XVI

Definición de editor: Un editor é un individuo do que a xente só se acorda se as cousas van mal. Innúmeras son as veces que o pobre e anónimo editor salva un orixinal da categoría de «simplemente impublicable» a base dun ímprobo e ingrato labor de puído, ímprobo pola cantidade e calidade de traballo que supón, ingrato porque a priori sabe que todo o mérito dunhas bondades textuais a duras penas conseguidas van ser loxicamente imputadas polo lector ao autor. Ora, pobre editor e pobre da súa cabeza se, no medio de tan áridas angueiras, lle escapa un gazapo ou se lle desliza un só erro. Entón todas as furias do averno caeran implacables sobre el sen que ninguén lle lembre os méritos de tan excelente labor textoestético. Isto leva, claro, a un tema espiñento e sempre candente na práctica diaria desta sufrida profesión, cal é o dos límites nas mutuas responsabilidades de autor-editor/corrector, tema que, na súa formulación máis elemental (digamos: de quen cojones é a culpa?), parece ter nacido co propio libro. Na excelente investigación de Benito Rial Costas da que daba conta no meu post anterior, atopo un texto delicioso, redactado polo impresor e libreiro itinerante Agustín de Paz —a mediados do século XVI instalado en Compostela— como introito aos Coloquios satíricos de Antonio de Torquemada (Mondoñedo, 1553), texto que non resisto a tentación de ofrecer hoxe aos eruditos ollos dos asiduos desta bitácora tanto pola súa rabiosa modernidade e vixencia canto pola inxenuidade exquisita do español clásico en que está redactado.
É un pouco longo pero a reflexión, feita hai catrocentos cincuenta anos, paga a pena.

Es costumbre tan usada en qualquiera que lee un libro si halla algunos defetos o mentiras o letras mal puestas o unas por otras que luego hechan la culpa al impresor que lo imprimió sin saber si aciertan o si no, que como ya tiene esta rama no avrá nadie que se la quite y para desengañarlos que assí hechan la culpa a los impresores determiné de avisarles declarándoles la manera que se tiene en las correciones, y aveys de saber que en qualquier emplenta ay un corretor asalariado para que corrija todos los libros que se imprimen y este a de tener cuydado de corregir todas las faltas que halla en el original y que se hazen en la emplenta y asi si algunos defetos se hazen son a cargo del corretor y no del impresor y asi ninguno se debe de marabillar por las faltas que halla porque por si mesmo puede juzgar a los corretores: estays escribiendo una carta a donde teneys todo vuestro juyzio y memoria y entendimiento, a donde no teneys mas con quien entender sino con el papel y la pluma y tinta y después de escripta tornándola a leer halláis en ella harto que tornar a enmendar y aun tornarla a trasladar, quanto mas donde ay tantas menudencias de letras que no basta juyzio vmano para hazer que en lo que se imprime no llebe defetos porque por mi lo he visto passar dos y tres vezes y aun guardo una prueba y si me tomas en juramento juraría que no ay en ella que corregir y tornarla a leer y hallar en ella algunas mentiras o letras mal puestas y aun algunos que me han dado obras ha imprimir y ellos mesmos ser corretores de sus obras y dezirme que sus obras no han de llebar sola una mentira y al cabo de impresa la obra tornarla a passar el autor y hallar tantas que estaban espantados asi que se pasan los ojos y no basta nadie ha hazer que no llebe defetos aun que mas mirar y diligencia tengan.

Ben certo é, xa o dixo o latino: Nihil novum sub sole!

De arte tipográfica e frustracións

Eu, que non son historiador pero lle dou moito ao caletre, vivín durante algún tempo coa vaga intuición—probablemente alicerzada no descoñecemento de certas claves que só co tempo se me foron revelando— de que para o atraso socio-económico e cultural da vella pel de toro, e consecuente e nomeadamente deste recanto verde e periférico da mesma onde habitamos, foron determinantes dous acontecementos cataclísmicos: a Contrarreforma e o franquismo, acontecementos ambos que, en épocas moi distintas si, pero viñeron significativamente ao mesmo: reforzar con fortísimos vencellos as relacións do poder cunha xerarquía católica farisaica, implacable e reaccionaria implicada ata a médula en controlar teocraticamente un pobo por tal vía amolecido e dócil. Nas dúas conxunturas —comezos do século XVI e 1936— a Igrexa xogou unha delicada baza e puido perder; de ambas saíu non só vitoriosa senón aínda refrendada. O poder do tirano viuse así admirablemente sancionado polo mandamento divino representado polo papa e os seus bispos. Caudillo de España por la Gracia de Dios, dicían as pesetas.
Con todo, admitindo a directa consecuencia destes retromovementos no secular e ibérico aillamento de tebras e cegueira, hai significativas mostras de que a cousa vén de atrás e antes. Supoño que o carácter periférico da península en sí, a linde natural dunha fronteira coma os Pireneos, condicións climáticas e orográficas, a idiosincrasia dos nativos… foron decidindo aos poucos sobre a natureza das nosas comunicacións e a ausencia dun tecido socioeconómico abondo para soster desenvolvementos que no resto de Europa, máis intercomunicada e, por tanto, constituínte dunha comunidade de intereses, comezan a agromar en épocas ben temperás. Resúltame, neste sentido, altamente reveladora a lectura dun magnífico texto, que a piques estivemos de publicar na Universidade pero que, ao cabo, deron ás prensas o Consorcio de Santiago e a editorial Calambur. Refírome a Producción y comercio del libro impreso en Santiago (1501-1553), editado en 2007, o seu autor Benito Rial Costas. Dos liminares históricos do libro, necesariamente referidos aos primeiros anos da imprenta en Europa, España, Galicia e Compostela, extraio os seguintes treitos, o xuízo dos cales deixo sen máis comentario ao lector:

El libro en Castilla durante el siglo XVI, tanto en número de talleres como en la capacidad de producción de éstos, está lejos de los niveles de otros reinos europeos. El escaso desarrollo industrial, tanto técnico como inversor, y las deficientes comunicaciones hacen que el mercado impresor castellano esté disperso geográficamente, que sus talleres sean escasos y sus medios escasos. Mientras que ciudades como París y Lyon concentran el mayor número de imprentas francesas, en España están desperdigadas por toda la geografía. Frente a los 150 talleres de Venecia o los 60 de Lyon, ciudades como Sevilla o Salamanca cuentan con tan sólo dos. Y ante las 24 prensas que al inicio del siglo forman la imprenta de Anton Koberger en Nuremberg, el taller de los Cromberger o el de los Junta en Salamanca, a pesar de estar entre las imprentas más grandes de la península, cuentan con tan sólo cuatro […] Galicia, periferia del periférico reino de Castilla, poco puede ofrecer a la industria del libro. La escasa entidad de sus núcleos de población, una economía eminentemente rural y la lejanía de los principales centros del libro en la península impiden la impresión en nuestras tierrras de cualquier obra con pretensiones de distribución nacional. Sólo la Iglesia con sus Manuales, Misales y Brevarios pretridentinos, pueden encargar trabajo, aunque sea escaso, a los nuevos artesanos del libro impreso […] Santiago de Compostela, a pesar de haber sabido del arte de hacer libros en fecha tan temprana como es la de 1483 […] reduce su relación con la imprenta durante la primera mitad del siglo XVI casi exclusivamente al paso ocasional de algunos impresores que ofrecen sin éxito sus servicios en la ciudad […] entre 1530 y 1553 son sólo cuatro los impresores de los que tenemos noticia.

É a nosa, toquemos onde toquemos, a historia dunha permanente frustración?
Bueno. Sempre nos quedarán Casillas e Fernando Torres (oriúndo de Boqueixón, eh!, que todo hai que dicilo).
[Nota final: seguirei dando novas da excelente investigación e apaixoante libro de Rial Costas].

Northern Exposure

As lecturas de perruquería son algo digno de estudo. Nestes establecementos, e mentres agardamos a que nos chegue a vez para o trasquilado das guedellas, accedemos a impresos hemerolóxicos da máis diversa caste, pero que reúnen para min dúas curiosas características:
a) é alí o único sitio onde accedo a eles, e
b) o fondo de títulos é sospeitosamente parecido dunha perruquería a outra.
Deste xeito, eu, que de costume non son usuario de Tuning Radical, Qué me dices, Moto GP, Hola, Diez Minutos, Muy Interesante ou Man, enfráscome en lecturas lúdicas, das que, de certo, disfruto moito —para que enganarnos—, penetrando indiscriminadamente nos arcanos dunha concentración tuning en Seseña, provincia de Toledo; nos proximos esponsais dun triunfito cunha tía buenísima; nunha soirée na que o home de Alaska ―un tipo bastante grimoso― aparece especialmente desmelenado, ou na última produción de Monica Belluci de prota, report ao que acompañan unhas fotos da susodicha que… en fin, corramos un tupido velo.
Nun destes especimes, e no entanto lle arranxan a perrera ao meu pequeno —vítima da previa desfeita dun inexperto fígaro— leo unhas declaracións de certa solista oriúnda das Illas Afortunadas, que me chaman a atención. Perante a perspectiva dun cambio de domicilio a Suíza, dende as súas natais Canarias, a xornalista pregunta á cantante se non lle dá medo non se afacer ao clima helvético, ao que a artista resposta que non, porque, como viviu en Asturias cinco anos, xa está moi afeita á chuvia e escuridade do norte (sic).
Vista dende fóra —que é como hai que ver as cousas— é indubidable que tal é a imaxe característica destes pagos atlánticos e nordesíos. Ata que punto as condicións climáticas dun país inflúen na súa Volksgeist (como diciamos o outro día) é algo sobre o que, ademais de teorizar con alicerce claramente científico, podemos coquetear, máis ou menos frivolamente, destilando divagacións da máis variada pelaxe. Déixenme coquetear un chisco, sen ánimo excesivamente crítico.
Fole. Si, si, Ánxel Fole. Fole é un dos escritores de nós do que máis gusto. Ao igual que Baroja, home e autor se explican só no contexto dun norte húmido, escuro, rudo de ventos e borraxeiras, mesto de afalagos misteriosos, de horizontes sempre esvaídos e aires permanentemente salgados pola mar. Baroja e Fole chegan a unha valoración conveniente cando enchoupados ata a médula da cerna física do país. Atopo curiosas coincidencias entre don Pío e don Ánxel. En ambos a pretensión dunha elevada estética literaria cede fronte ao pulo dunha transmisión sincera e clara da realidade que pretenden describir. En ambos o home imponse ao escritor, mesmo na súa fasquía externa: se Baroja nunca renunciou a semellar un mariñeiro de Santurtzi —txapela, xersei de grosa la, selvática barba— Fole parece un labrador enfundado en traxe de señor, sempre cun engaiolante aquel de desastrado adán, soñador e boa xente.
Shanti Andía —un dos meus libros de cabeceira, do que xa teño falado— é unha epopea do mar do norte, ese que aquí tan ben coñecemos e que acada a súa máxima expresión de violenta e crúa beleza nun serán de vendaval nunha praia da Costa da Morte.
A obra de Fole (Terra Brava, Á lus do candil, Contos que ninguén cre…) dá forma a un universo de terra adentro, bravo e montañés, de belísima toponimia (Lóuzara, Incio, Courel, Ferramulín, Laiosa, Rugando, Piapáxaro...), marcado pola noite, o inverno, a superstición e o medo a aquilo que non podemos controlar. O adubío, ollo, é o do bon vivant cun aprecio basal polos agasallos desta vida: a boa mesa, o charuto e a coñá despois dun bo xantar, a conversa repousada, o canto á paisaxe e unha característica preocupación por cuestións lingüísticas que non reflicten senón un amor infinito á fala coa que o autor vestía o mundo.
Quen non coñece as delicias dunha velada de historias de lobos, aparecidos e salteadores de camiños contadas de vagar nunha noite de tronos e ballón, arredor da cheminea tras unha boa cea, non sabe o que se perde. Experimente. É unha suxestión para unha noite do vindeiro outono feita un día de xullo acojonantemente disfrazado dun día de outono. Isto é precisamente vivir exposto ao Norte.
[Comentario que eu faría de non ser o autor deste post: o seu, amigo Blanco, ten delito. Comeza Vde. falando das revistas da perruquería e remata con Fole e o clima do páis. Fágase mirar.]

Volksgeist

Os nazis, propietarios do copyright de moitos disparates, crían que o Volksgeist, a alma dun pobo, manifestábase nas máis sublimes obras, nas máis elevadas producións do espírito. Así é que, cando Himmler escoitaba a obertura de Tannhäuser, miraba as pinturas de Friedrich ou visitaba a estatua de Gauss en Braunschweig chegaba a éxtases probablemente inacadables por outros procedementos, alimentando con ricos nutrientes a parvada de que os arios estaban, en efecto, chamados a ser os amos do mundo por dereito.
Eu sosteño exactamente o contrario. Son os feitos máis cotiáns, con seguridade os máis prosaicos, vulgares e aínda pedestres e toscos os que con maior elocuencia falan da alma dun pobo. Qué maior expresión de españolidade ca a deliciosa resposta No le está. Salió al café cando se demandan os servizos dun funcionario público? Qué máis deliciosa declaración de galeguidade que ese le representante sintáctico do noso queridísimo" dativo ético o de interés"?
Hai, creo, certas expresións ligadas indisolublemente ao Volksgeist dunha nación, dun país, dun pobo, dunha vila. Por seguir con exemplos especialmente senlleiros, reputo que non existe manifestación máis prístina de compostelanidade que certo argumento propio do comercio, que terá vostede escoitado máis dunha vez. Poñamos que, nunha mercería da zona vella de Santiago (desas que, nas rúas ou na Algalia, seguen chamándose, paradoxalmente, «Novedades»: «Novedades Carmiña», ou así), pedimos un botón co que repoñer unha maltreita "blazier", por meses esquecida na recámara da roupa estival. Cando me espetan:
-Ay, no -e, tras chascar a lingua-: Yo es que este tipo de botón no lo trabajo.
teño que resistir a duras penas a tentación de botarme ao pescozo da mercera e non lle propinar dous besos, por facerme partícipe de tan fastuoso sentimento de pertenza a unha colectividade. Se engade, como colofón:
...no lo trabajo, mi rey.
entón o goce elévase a niveis de bomba de palenque. Iso é Volksgeist e non Wagner.
N.B.: Hoxe teño apuro e non me dá para máis o caletre. Outro día seguimos coas manifestacións da alma popular. Para isto, a miña vila natal, A Estrada, é unha especialidade. Abur (de présa)!!!

Libro-lixo

A edición vive hoxe tiranizada por unha feroz competitividade e a permanente obsesión polas cifras de negocio, o que, como se ten sinalado por plumas máis conspicuas ca a deste humilde blogger, de xeito inevitable socava o seu alicerce basicamente cultural. Dentro dun panorama tal, son cada vez máis frecuentes os esforzos por invadir o terreo da edición co que, facendo un calco de tele-lixo, podemos bautizar como libro-lixo. Eu xa me referín hai tempo á actitude serea, sincera e ausente de prexuízos coa que me armei para iniciar a lectura de Villa Diamante, finalista do premio Planeta 2007, o seu autor Boris Izaguirre. Ben. Lin o outro día no suplemento "Culturas" de La Voz de Galicia, unha crítica que comezaba recollendo a cita famosa do máis famoso dos Marx Brothers (non, non é Karl): a TV é un forte elemento culturizador. En canto a encendo, busco un libro e a apago. Co libro de Izaguirre, e por moito tele-lixo que boten, paga a pega seguir coa TV acesa.
O caso de Eros, Thánatos y su puta madre do gurú do tele-lixo Javier Sardá (Planeta, 2008) está exactamente no mesmo caso. Trátase dunha unha desafortunada —esperemos que a primeira e a última— incursión de Sardá nun oficio, o de escritor, que debera respectar un pouco máis. É a cultura editorial do pelotazo; o cameo levado ao mundo do libro; unha subliteratura destinada a un público que no fondo, o propio autor e os editores desprezan, lobotomizado polos medios e disposto a tragar o que lle boten, con tal de que o márquetin funcione e os elementos sexan os esperables: unha procacidade ilimitada e unha absoluta falta de desprezo por todo (cfr. o mesmo título do libro) disfrazada de desenfadada iconoclastia. Na presentación do libro participou Carlos Latre imitando a non sei quen. Poden vostedes imaxinalo…
De por parte, eu son un extraterrestre, un friki, un inadaptado, un tío raro, un selenita. Con dicirlles que estou lendo o Teatro escogido de Schiller! Deleiteime con Xoana de Arco. Agora estou con Tell. É con textos así como un entende, no seu pleno e sublime sentido, o adxectivo inmortal. Con libros como os de Sardá, tamén.