Ritos de lector, lecturas rituais

Aludía o outro día ás miñas manías de lector. E é que as lecturas, como as comidas, os paseos ou as charlas cos amigos, están sometidas a moitos elementos de ritualidade. Entre a inevitable rutina que remata por enchoupar as nosas actividades e os elementos cos que nos gusta arrodealas, acabamos por conceder maior importancia —nunha sorte de transferencia un chisco fetichista— ás circunstancias nas que a actividade se desenvolve ca a actividade mesma. E, claro, —lóxica consecuencia da nosa analxesia vital e o acomodo ao benestar como estado (máis ca ao estado do benestar)—, esiximos das circunstancias que respondan a un ritualidade previsible e, por suposto, agradable. Así, o paseo debe implicar unha tarde tépeda, un bastón axeitado á nosa man, un calzado cómodo e unha paisaxe harmónica. O xantar, un local sen fumes nin olores, un servizo esmerado, unha compañía do noso gusto, un ambiente silencioso e unha excelente calidade no alimento. Desta tan humana debilidade, a propósito, aprovéitase a inmensa oferta de consumo na que vivimos instalados; deste xeito, aínda sen a máis remota idea de esquiar, do que se trata é de adquirirmos un super-equipo en Decathlon para, con toda seguridade, rematar cun esquí cravado no cu; ou de saírmos do establecemento, cheos de ilusión e fachenda, cunha cana telescópica de 2000 euros e unhas botas de 500 cando non somos quen de distinguir unha troita iris dun escalo. Coñecín un individuo que, despois de botar dous meses dándolle voltas á bicicleta que ía mercar, coa conseguinte tabarra para os seus achegados, gastou un pastón entre vehículo e adminículos (maillot, culotte, gorra, velocímetro, luces de posición, antorroubo, cambio Shimano con non sei cantas chilindradas, roupa para a chuvia...) O día que estrenou o velocípedo, despois do primeiro quilómetro parouse botando os bofes, mareado, desfeito; mandoulle un aquarius de penalti pensando repoñerse e... chamou pola muller para que fose co coche a recollelos a el e máis a bici. A pretenciosidade á que poden levar estas actitudes tan frívolas son moi ben coñecidas por todos.
Ben. Isto era unha extrapolación. Ao que ía era ao carácter ritual co que tendemos a envolver case todo o que facemos, o cal pode comprobarse xa nas idades máis temperás. Quen non foi testemuña ou mesmo protagonista do ritual co que os nenos, buscando unha maior excitación e calidade comunicativa, adoitan arrodear o relato de historias de medo? Apagan a luz, baixan persianas, pelexan por situarse preto do adulto-relator…
Todo esixe, pois, dun certo ritual, dunha certa ósmose entre os feitos e as súas circunstancias. Xa vello, Shanti Andía razoaba sobre a oportunidade de que lle fixeran unha estatua na súa vila mariñeira natal, Lúzaro:

A mi, la verdad, la gloria no me entusiasma. La gloria no es para los países lluviosos; tener una estatua a orillas del Mediterráneo, en una ciudad de Andalucía, de Valencia o de Italia, está bien: pero ¿qué voy hacer yo si en premio de este libro me levantan una estatua en Lúzaro? ¿Estar recibiendo constantemente la lluvia en la espalda?

Algo así ocorre, ou cando menos, a min me ocorre coa lectura. Como o monumento pétreo do mariñeiro barojiano, os libros son para segundo qué circunstancias. É moi recomendable, penso eu, facerllo ver así aos nenos que se van formando como lectores, de xeito que identifiquen o libro co marabilloso rito que pode acompañar a súa lectura e non cun exercio noxento e obrigado. O lector impenitente que hai en quen subscribe formouse en boa medida no ritual alimenticio-bibliolóxico que supoñía a merenda (ah, bocatas de queixo con membrillo e onzas de chocolate!) asociada á lectura dos Tintines de Hergé na biblioteca pública municipal da Estrada, vila onde discorreu a miña nenez (hoxe a televisión impide calquera alternativa, o cal, ollo, nin é bo nin é malo: simplemente debuxa —como se di agora— un escenario diferente).
Hai, polo tanto, libros para o verán, lecturas de outono e libros claramente invernais; libros para o día e libros que só deberan ser lidos de noite; hai libros que atopan a súa maior expresividade cando lidos nunha hamaca no medio do campo, oíndo un malvís ou un paporrubio, e outros que casan moi ben co delicioso murmurio dun regato ou co ímpeto sonoro do mar bravo; libros hai crepusculares e libros aurorais; libros de sol e libros de choiva; libros atlánticos e libros mediterráneos; libros redondos, en espiral e cadriculados; libros grises por moita cor que leven e libros cheos de cor impresos a unha tinta.
Algúns breves exemplos e ilustracións. Que pode ofrecer o terrible Afundimento da casa de Usher de Poe a quen o lea nunha tarde de agosto sobre unha toalla loitando coa pringue do bronceador e a permanente molestia da area? Ler Terra brava de Fole co balbordo dunha cidade de fondo é arriscarse a non entendelo por completo. Falei antes de Shanti Andía. A novela de Baroja debe lerse exclusivamente oíndo o mar lonxano, a ser posible de noite.
Sobre Fole, direi que nunca pasa un inverno sen que volva á súa Terra brava, e os cumes magníficos do Incio e Lóuzara. Deixo a relectura dun dos seus contos, «En cada vida o seu misterio», para noites especialmente treboentas e medoñeiras. Sobre o meu queridísimo Baroja, reservo as inquietudes do seu vello lobo de mar —un certo trasunto de moitas lembranzas de infancia do autor— para o meu mes estival en Laxe, terra e mar da Costa da Morte. No ano do seu cincuentenario fixen unha relectura ritual sobre a edición orixinal de Merlín e familia, «rematada de imprentar nos talleres de Faro de Vigo o día 25 de agosto de 1955». Non tería para min sentido, en ano tan sinalado, facela sobre unha edición moderna e impersoal. Esa transferencia fetichista da que falaba antes está presente en moitas das miñas manías de lector. Como lector galego, e polo tanto atlántico, sitúo en escenarios concretos moitos dos treitos do Señor dos aneis tolkieniano. Acaso a Vde. lle ocorra o mesmo. A percepción onírica, surrealista e chocarreira das andanzas pantasmais do cunqueiriano monsieur Charles Anne Guenolè Mathieu de Crozon, o sochantre e mestre bombardino de Pontivy, adquire para min todo o seu esplendor a condición de palpar e cheirar ese horrible papel que Galaxia empregaba nas súas, hoxe marabillosas, edicións orixinais.
Sobre a ritualidade da literatura, e a relación íntima entre esta e o contexto físico no que se desenvolve —quer como creación, quer como recepción—, lembrarei sempre as palabras que Basilio Losada, hai disto xa ben anos, pronunciou na presentación dun libro sobre a literatura de tradición oral publicado na nosa "Biblioteca de Divulgación, Serie Galicia". Dicía Losada —e cun argumento tan fermoso remato— que en Galicia a literatura de tradición oral morreu o día que entrou nas casas a bombilla e, con ela, a luz artificial.
De cantas cousas esquecidas, fantásticas na súa naturalidade e xenio primitivo, nos priva o progreso! Aínda cos seus incovenientes ¿non segue disfrutando Vde. cando marcha a luz de noite?