27.7.06

La palabra que no existe















Gira todo aquello que la vista alcanza:
el nombre de las cosas, la ausencia, la endeble anatomía
del tiempo y sus heraldos, del dolor,
los días de tanto cristal roto e hirviente lava,
gira el dni de los amigos, el córtex motor, su identidad perdida.
Atrás queda la noticia
del que hablaba con las pilas bautismales,
del cómitre y la galera abandonada,
desmesurada como el mar, como el océano.
Pues buscamos en la urgencia de sentirnos
la simetría de nuestras proporciones
y la hallamos, oh paradoja cruel,
en el naufragio de lo mismo que buscamos.

En el tropel informe de los catálogos de antes,
cuando ya nada personalmente se espera,
gira lo que hay y lo que ha sido,
la ausencia en la espiral definitiva,
y la flor seca en la solapa del difunto,
el agujero negro, la nebulosa fiel,
el cieno y la sequía,
el inventario de goces y miserias que recoge
en sus líneas finales,
ese apéndice frío,
la tipografía ausente
de la palabra que no existe.

25.7.06

Patrias


Mis zapatos son mi patria.

21.7.06

Ai, o noso Santiaguiño!


Cal será a próxima posición institucional dos conselleiros e altos cargos nacionalistas no camiño dunha sociedade democrática, madura e moderna dentro dunha concepción laica do Estado? (v. El Correo Gallego, 21.07.06). Non visitaren san Andrés de Teixido, a Virxe da Franqueira ou os Milagros de Amil? Non celebraren a Noiteboa? Reconverter o Camiño de Santiago na Ruta Deportivo-Cultural cara ao Fisterra Galaico? Asignar unha nova función ao santo dos croques?
Sobrepoñer a dimensión relixiosa orixinal de certas celebracións á súa transcendencia civil, popular e secularmente asumida, é indicativo —para alén da circunstancia concreta da “correlación de forzas” no actual goberno galego, en fin...— dun lamentable sentido institucional da actuación política. Non terán nada mellor que facer ou algo máis nobre polo que pelexar?
Así nos vai (e o di un ateo convicto e confeso).

20.7.06

Blog: para seguir


Parte 2ª e parte 3ª dos interesantes artigos divulgativos de Antonio Espejo en Ciberpaís sobre a natureza e confección de blogs. Son continuación do meu post de 26 de xuño último.

19.7.06

Lume


Paréceme axeitado e contundente o spot institucional da Xunta que emite a TVG sobre os incendios. A frase ou lema, que xoga coa sinonimia de lume e fogo, é de moito calado en espíritos minimamente sensibles co medio ambiente: A arma de fogo máis destrutiva é o lume. O anuncio remata cunha solicitude: Evitémolo. E aquí é onde xorde a dúbida, ou, cando menos, me xorde a min, porque, ¿que podemos facer eu e vostede coma cidadáns para evitar —permítaseme o tópico— esta lacra, este horrendo andacio, este infernal e abafante ritual de todos os veráns? Non tirar as cabichas acesas pola fiestra do coche (algo, por certo, penadísimo con non sei cantos puntos)? Ter coidado cando se fai unha barbacoa nun piñeiral ou se queima rastrollo nunha leira?
É certo que unha etapa de chuvias escasas; as altas temperaturas, por veces aliadas ao nordés que en verano —e aínda máis na costa— sopra con forza; o abandono das rozas periódicas do monte... poden favorecen que o mato sexa coma esca. Pero é evidente que o lume non xorde espontaneamente, ou o fai en contadísimas ocasións. Creo que poucas cousas se poden facer coa impunidade que se lle pon lume ao monte: coller un paquete de pastillas “Pat fuego” e un mecheiro, un agradable paseíño, un pouco de discreción e lonxanía das casas e listo. A pregunta que todos nos facemos é: por que?
Sei que este é un problema gordísimo con múltiples e complexas facianas: o réxime de propiedade do monte, a propia inutilidade do monte en canto surtidor de elementos naturais hoxe abandoados no seu uso, unha repoboación forestal que busca un beneficio o máis rápido posible (aí temos a pandemia monográfica de eucaliptos substituíndo un riquísimo tapiz forestal autóctono), a rapacidade inmobiliaria (e isto malia unha lexislación restritiva), mesmo — tal como se apunta con insistencia— a necesidade provocada polas propias empresas que son subcontratadas, tanto en efectivos aéreos coma humanos, para o control dos incendios... Non quixera eu botar a lingua a pastar, pois non teño coñecementos abondos sobre unha cuestión tan complicada.
Só sei que ano tras ano, verán tras verán, contemplo impotente, e ás veces con bágoas nos ollos, o país feito unha pira e me pregunto se nalgún lugar do planeta existirá outro lugar onde a xente lle teña tal xenreira á súa propia terra.
Evitémolo? Corríxanme se erro, pero non sei de ningún pirómano que estea no cárcere. Ao mellor este sería un principio.

18.7.06

Máis sobre libros e outros cantares dixitais


Artigo de El Mundo que recolle as conclusións do XXII Encontro sobre a Edición da UIMP.

Nunca máis


Este é meu pai, Mario, xunto a unha rapaza da Estrada en xuño do 37. Ten vinte anos. Parece mentira, pero o rostro destes dous mozos reflicte esperanza e ilusión.
Meu pai fixo a Guerra no Gabinete Fotográfico do Corpo de Exército de Galicia, que mandaba o xeneral Antonio Aranda. Neses anos, entre o 37 e o 39, percorreu a fronte de Asturias, León, Aragón e Valencia, experiencia da que ficou un extenso fondo fotográfico que hoxe repousa en dous enormes álbumes. Son as fotos dun soldado de Franco, politicamente incorrectas neste “ano da memoria”. Nin as fotografías son neutras.
70 anos. Nunca máis.

17.7.06

Senín


Alégrame moito atopar en Brétemas un post en homenaxe de lembranza e gratitude a Xavier Senín, ata hai uns días Subdirector do Libro e Bibliotecas da Xunta, e tamén de inquedanza pola súa remuda.
Non adicar tamén neste local unhas liñas de recoñecemento ao labor e dimensión humana e profesional de Xavier sería inxustificable. Coñecín persoalmente a Senín cando me encargou para a colección da Xunta “A nosa memoria” unha pequena biografía de Blanco Torres. Dende entón, nunca perdimos contacto, aínda nos últimos anos acrecentado coa estreita colaboración na organización do Máster en Edición, do que eu son secretario e el co-director xunto con Mercedes Brea. Sigo regularmente a súa columna semanal en El Correo Gallego, da que gusto moito pola frescura e proximidade no tratamento dos temas, case sempre relacionados non con grandes e trascendentes asuntos senón coa vida cotiá e as pequenas cousas que, ao cabo, definen a nosa existencia.
Do seu labor durante 18 anos (dende a etapa de conselleiro de Alfredo Conde, se non erro) á fronte da máxima responsabilidade do libro en Galicia, fica unha executoria de entrega e compromiso que ninguén discute.
Mudando cara ao positivo aquel comentario tan malévolo de Churchill sobre un deputado laborista, eu creo que Xavier Senín é un home humilde sen ningunha razón para ser humilde.
Obrigado, Xavier, por honrarme coa túa amizade.
P.S. A foto é de Brétemas.

14.7.06

Libros do mundo: dixitalizádevos!


O futuro da actividade dos actuais xestores dos dereitos de autor perante os retos das novas tecnoloxías foi analizado onte na segunda xornada do XXII Encontro sobre a Edición, O editor perante os novos desafíos da propiedade intelectual, dirixido pola directora editorial de Tusquets, Beatriz de Moura e co patrocinio da FGEE e CEDRO, celebrado no seo dos cursos internacionais da UIMP en Santander. O sentido das intervencións, tal como as recolle a nota de prensa remitida pola secretaría da AEUE, é moi interesante e sinala por onde van os tiros:

Francisco Cuadrado, director de Ediciones Generales del Grupo Santillana, inició la sesión, moderada por Jesús Badenes, director general de la División Editorial Librerías del Grupo Planeta, y se mostró firmemente partidario de que el sector del libro debe hacer una defensa clara de la propiedad intelectual y crítico con una nueva era digital donde se supone que todo va a ser gratis y donde no se reconoce la propiedad intelectual. Por ello, insistió en la necesidad de buscar un marco adecuado para que se reconozca la propiedad intelectual y, en este punto, se quejó de la actitud de las autoridades que calificó de un poco demagógicas. Hay que pedir, exigir, trabajar por un marco legislativo en que las nuevas tecnologías respeten los derechos de autor y al libro. Y para conseguirlo, los gobiernos deberían implicarse más. El representante del Grupo Santillana también se mostró crítico con su propio sector porque no hemos tomado una postura común y en estas circunstancias creo que es difícil darse a respetar como colectivo a todos los que participamos en el proceso del libro: autor, editor, agentes literarios.
En el debate Los actuales gestores de los derechos de autor y perspectivas de su actividad ante los nuevos retos que platean los nuevos medios de difusión, la agente literaria, Antonia Kerrigan, se mostró absolutamente convencida de que en en veinte años todos los libros del mundo estarán digitalizados pero advirtió que otra cosa muy distinta es quiénes serán depositarios de esos archivos y cómo se gestionará el acceso a sus contenidos. Se mostró escéptica ante las supuestas y únicas ventajas de las nuevas tecnologías y realizó una cartografía circunstancial sobre la literatura digitalizada. Aunque Google pueda automatizar el escaneo a gran escala y velocidad, dudo de que pueda dar por bueno un texto sin intervención humana. El coste es muy alto para un beneficio dudoso. Kerrigan también llamó la atención sobre los medios de protección de la red. Como sabemos la protección de un sistema informático de uso universal salta por los aires en cuestión de días aunque, hoy por hoy, es difícil pensar que alguien haga ese esfuerzo por leer gratis una novela en la pantalla de un ordenador, puede que en el futuro la red no sea tan libre como hoy. En clara alusión a la situación generada por las actividades de Google en la digitalización de libros, Kerrigan recurrió al refrán de la aguja y el pajar para señalar que la paradoja del gigante del software es que te roba el pajar y te devuelve la aguja.
Ana Nuño, directoria literaria de Reverso Ediciones, inició su turno con dos observaciones sobre el gran lobo feroz: Google e Internet y aseguró: no me asusta Internet ya que está es una herramienta más para los editores. La directora literaria explicó que un libro para existir plenamente no solo depende la relación autor-editor, del marketing sino que tiene ajustarse a un contexto cultural adecuado y es ahí donde la figura del editor es irremplazable. Ante la irrupción generalizada de Internet y las nuevas aplicaciones de Google, Nuño dijo que la función del Editor como dador de prestigio, de jerarquización de valores se ve seriamente comprometida. La editora declaró su apoyo a las nuevas tecnologías pero con compromiso y terminó su intervención advirtiendo que no hay que engañarse: la digitalización va a ser un problema. Hay que establecer términos contractuales muy precisos y llegar a un tipo de acuerdos beneficiosos tanto para Google como para nosotros.
El agente literario británico, David Godwin, cerró el turno de ponencias y se mostró abierto a las nuevas tecnologías: el mundo digital está aquí y no se puede parar y como al mar no se le puede poner puertas. El británico dijo que Internet ha cambiado el hecho de leer, ha democratizado la lectura. Para él la relación entre los derechos de autor y el libro es un tema que se puede debatir pero, matizó, no se puede centrar solo en el objeto libro como tema meramente contractual. En voz alta dudó de que sea más real un libro en papel que otro digital. Los libros se venden en diferentes formatos. Para David Godwin el cambio es irreversible" en el sector editorial.
Artigos de prensa relacionados.

13.7.06

¿Corrector, corruptor?


A corrección pasa por ser un dos labores máis ingratos da edición. Nos tempos que corren e no eido concreto da edición científico-técnica —terreo que mellor coñezo—, isto é especialmente certo por dúas razóns, unha de orde interno, máis trascendente, e outra de orde mecánico, máis banal, pero, igualmente, de funestas consecuencias.
A razón interna é que, nun caldo de cultivo aderezado polas présas, as urxencias e a acumulación de compromisos, ao que se suma unha interacción, polo mesmo, cada vez máis torpe coa lectura en canto proceso reflexionado e sereno, os autores, do punto de vista léxico-estilísitico e da constructio sintáctica e argumental, escriben cada vez peor e os seus textos chegan ás editoriais precisados de tal nivel de intervención correctiva, que, malia de xeito totalmente anónimo —de aí o pouco agradecido deste labor—, o corrector vese na obriga de salvar un orixinal, pasándoo da categoría de “escandalosamente mal escrito” á de “cando menos publicable”.
A razón mecánica é que o texto electrónico incorpora a curiosa característica de ser corrixible ad infinitum no monitor do ordenador sen o máis mínimo efecto indesexable (perda de tempo, desperdicio de papel, aspecto neglixente ou descoidado do documento…). Isto, que é moi bo, é tamén moi malo: inevitablemente fai baixar a garda ao teclista, que, coma Vde. e eu, escribe de xeito "bidixitígrado" facendo que normalmente de dez pulsacións seis sexan erros e/ou retrocesos. Por moito corrector que se aplique, o texto magnético ou dixital final chega á mesa do editor inzado de erratas
Así pois, igual que, mediando un pastón, érguenlle os peitos ou o cu a unha muller ou lle reducen a tripa a un señor para poder ir á praia sen conter a respiración, toda editorial incorpora, hoxe máis ca nunca, a súa “corporación textoestética” particular.
Vén todo isto a conto porque descubro con ledicia, e recomendo, o blog Addenda & Corrigenda, orientado cara a un nuevo rumbo de la cultura escrita e especificamente adicado á corrección textual e editorial. Nel publícase un breve, pero interesantísimo artigo, de Andrea Estrada, correctora profesional, de significativo título: "¿Corrector ou corruptor?", orixinalmente publicado no suplemento de cultura e espectáculos do xornal dixital arxentino Página/ 12.
Dá a vida compartir as miserias.

12.7.06

barrett


Direino de xeito rápido: Wish you Were Here é un dos mellores discos do pop de todos os tempos. Empezando polo deseño da funda: a imaxe do tipo ardendo chocando a man a outro é simplemente escalofriante. Cando se penetra no significado do título do disco e no sentido do tema que o abre, "Shine on you Crazy Diamonds" -un exercicio de saudade e amor polo amigo perdido- resulta aínda máis estremecedor.

Remember when you were young,
You shone like the sun.
Shine on you crazy diamond.
Now there's a look in your eyes,
Like black holes in the sky.

Dende 1971 —Wish you Were Here publícase no 75— Syd Barrett, cofundador xunto con Rick Wright, David Gilmour e Nick Mason de Pink Floyd (o nome do grupo foi de feito invención súa), vivía recluído na casa dos pais. Fora expulsado do grupo en 1968 pola súa desmedida afeccción ao lisérxico, a penas un ano despois do primeiro disco de Pink Floyd The Piper at the Gates of Down —que leva o selo da xenialidade de Barrett, — por Gilmour, que toma o liderado do grupo. Roger Keith “Syd” Barrett morreu o pasado día 6 en Cambridge con sesenta anos. Nacera en 1946. Tras a súa marcha do grupo, que el nunca aceptou, Barrett é unha lenda: pecha con taboleiros as fiestras da casa dos pais, vive da esmola en Londres durmindo nas pontes, escribe interminables diarios que ninguén le… ata a morte, nunha crónica bastante anunciada, nun guión ben pouco orixinal. Disque na última entrevista concedida a un medio británico afirmou non lembrar nada de Pink Floyd nin dos seus antigos amigos.
Syd Barrett é, do meu punto de vista, un produto diso que se chama psicodelia e que eu, e moita máis xente da miña quinta, vivimos, como todo en España, dez anos despois de ter eclosionado en Europa. A psicodelia —moi ben caracterizada tamén, polo Sarxento Pimienta dos Beatles e o seu paradgimático «Lucy in the Sky with Diamonds» (LSD), sempre diamantes, brillantes, rutilantes, cegadores...—, levouse a moita xente por diante, xente incapaz de recompoñer a súa vida prescindindo dos paraísos artificiais. A visión hippie da vida en España recompúxose anos despois coa primeira xeración de pasotas, á que eu pertencín: anos setenta, cara aos finais, chocolate ou maría, kul magrebí nos ollos, foulard ao pescozo, Camel, Tangerine Dream, King Crimson, Pink Floyd, Lou Reed… como fondos musicais… e logo veu o ácido. Lembras? Vulcano, Estrella Roja, Secante, Dragón… Fuxir de ti, ollarte dende fóra, ver o mar vermello, ou azul, voar convertido nunha águia… Cantos sucumbiron aos monstros do ácido? Daquela xeración, daquel xeito frívolo e, no fondo, superficial de ver a vida ficaron vítimas polo camiño, amigos meus, e teus tamén, seguramente.
A vida de Barrett, salvando as distancias, lémbrame a de xente que coñezo, xente co hemisferio dereito hipertrofiado, con dotes especiais para a música, a arte, a pintura pero cunha tendencia intrínseca tamén a ascender sen pausa niso tan tremendo que os psicólogos chaman a escala de busca de sensacións. Nesta altura da vida, cada vez creo máis naquilo que Shanti Andía chamaba os dous camiños do mariño: o dereito e o torcido. Non che hai máis.

11.7.06

Grúas e ladrillos


Os medios de prensa, e moitos cidadáns, andan preocupados nos ultimos tempos pola "marbellización" de Galicia. Na vila de Laxe, a inmobiliaria Fadesa ten prevista a construción de 190 vivendas en primeira liña de praia, en terreos ata 2004 da Rede Natura. 13 empresas van erguer 600 apartamentos na praia fisterrá da Langosteira. 37.000 novas vivendas en Galicia en 2005. 45.000 previstas para o remate de 2006.
O secretario da Federación de Promotores de Edificacióne e Solo de Galicia maniféstase ilusionado c avance imparable do ladrillo no litoral (en zonas ata hai nada tan pouco atractivas como Laxe ou Langosteira, a causa dun clima—e sei o que digo— intratable). Segundo este señor, a ratio de familias galegas cunha segunda vivenda no litoral (1 de cada seis actualmente) está medrando. Por outra banda, tamén percibe o aumento na demanda de casas na costa por parte de xubilados europeos (ata o gorro, claro, da masificación do sur e levante e dunhas temperaturas estivais inaturables). Coñecendo o país, un panorama glorioso.
Galicia é un país en venda. Un bo amigo, arquitecto e fillo dun promotor sensible e comprometido sinceramente coa harmonía entre paisaxe e intervención arquitectónica, comentábame o outro día con desesperanza que iso que se chama a cultura do ladrillo é un problema, en efecto de base cultural, e, polo tanto, xeracional. Ao mellor, na súa opinión, o panorama cambia en cincuenta ou sesenta anos. Pero para entón, probablemente sexa too late, como dicía a canción.
A cultura do ladrillo ten claves, facetas, manifestacións. A xente non inviste, ou o fai moi pouco, en, non sei, bonos do tesouro nin se arrisca a xogar en bolsa; aquí mércanse pisos para especular con eles e gañarlle un mínimo de 6000 euros por ano. Eis o que explica que a día de hoxe, e segundo o Instituto Nacional de Estatística, existan en Galicia 283.000 vivendas deshabitadas. Polo tanto, non especula só o constructor (eufemismos: promotor e, máis recentemente, axente urbanizador, qué coña), aquí especula todo dios. Co visto e prace dunha lexislación que pon ao país en mans dos construtores ou, no mellor dos casos como-como en Andalucía- fai que non ve, aquí se someten solares a expropiación forzosa para recalificalos despois e facer un pastón con eles: o pelotazo, adaptación léxica hispánica e intransferible. Marbella e, a outra distancia, as irregularidades últimas na Deputación de Lugo non son máis ca a punta dun iceberg con moito fondo, un fondo moi noso, moi galego e moi español, feito de pequenas irregularidades, de pequenos tratos de favor, de pequenos tráficos de influencias, todo nas marxes difusas da legalidade, coa indulxencia, cando non a intervención, de alcaldes e concelleiros, e tirando de avogados de código ético, digamos, flexible cando fai falla.
Pero é que, da outra banda da barreira, a cultura popular é tamén absolutamente especulativa e despectiva co medio. Na Costa da Morte, Soneira e Bergantiños, por exemplo, onde a sangría migratoria foi moi forte, os emigrantes deixaban leiras cando marchaban e atopaban solares cando regresaban. Sen a máis mínima disciplina urbanística, cada quen facía a casa onde lle saía de salva sexa a parte (é dicir, onde tiña a leira) e adaptando dun xeito torpe e antiestético modelos arquitectónicos centroeuropeos confusamente asumidos. De aí o feísmo que repele e destroza visualmente bisbarras tan fermosas: eses abortos arquitectónicos coñecidos xa popularmente como palafitos, casas con patas e escaleira exterior (nun país onde chove doce de cada dez meses), por suposto ben alonxados da aldea e da casa de pedra, símbolo de tempos de miseria, e canto máis pegados á carreteira ou pista mellor. Fixo unha casa boísima: ao ladiño mesmo da carretera. Esta é a clave. A carretera é o emblema de progreso e de riqueza. ¿Cantas vilas galegas non están atravesadas por unha carreteira? Pobre de quen fale de quitar a carreteira do medio da vila. O día que se quite a carreteira, morreu o pueblo. Esta é a cultura popular contemporánea.
O noso é un país micronizado (case 300 concellos) onde cada quen fixo e fai o que lle peta, e o que vén, malia toda a tonelaxe legal que a Xunta pretexta coma garante da conservación harmónica do medio e demais milongas ao uso, non parece mellor.
Aquí non se crean empresas nin se instalan fábricas: instálanse grúas. A grúa é, como a carreteira, o símbolo visible do progreso en Galicia.
Galicia é un país en venda. Vivimos nun inmenso solar. Quen dá máis?

4.7.06

Puntos suspensivos









Acaso pueda
abandonar el aire y alejarme lentamente
negando la evidencia
de ser al despertarme
el élitro de un Samsa nuevo y aún más triste.

Podría, de quererlo, dejar para más tarde o para nunca,
sobre la imposibilidad segura
de más abriles que me oculten,
perfilar un tiempo al que le faltan piezas:
aquel tío vivo de las fotos, Mustang el caballito,
el perlé verdiblanco de un jersey escaso,
las sandalias blancas o los sabañones del invierno,
el olor de la cena, la carcoma,
los puntos suspensivos...

Porque hoy puedo dejarlo todo y aceptar un armisticio
con nuevas condiciones: mis manos se volverán sarmientos,
y junto a mis lágrimas, almas
emigrantes que van hacia el nirvana
dilapidando el norte y la sangre que no es suya,
se extenderán y tomarán el rumbo de las puertas,
y allí, extramuros donde la humanidad mendiga
y nada es nadie y nadie nada y todo se vacía,
darán cuenta de mí los vestigios de mi sombra.

Recoñecementos: a guitarra máxica de Michael Hedges (1953-1997, falecido traxicamente nun accidente de coche). En especial "Bensusan", "Ragamuffin", "Ménage à Trois", todos os números de Aerial Boundaries.

Blogosfera hispana


A Fundación Auna France-Telecom España vén de editar un volume que baixo o título
La blogosfera hispana. Pioneros de la cultura digital (acceso .pdf en liña) reúne a unha vintena de especialistas sobre o fenómeno blog, uno de los más significativos de la construcción de la sociedad digital que replantea y cuestiona gran parte de las estructuras y conceptos tradicionales de la comunicación, la política y la empresa.
Por certo que o coordinador do volume, José Manuel Cerezo (xerente de Análise e Prospectiva da devandita Fundación), é o autor do artigo Los weblog: participación y política en la sociedad de la información, tamén moi recomendable pois contén unha morea de datos significativos.
A estrutura do libro, dividido en cinco partes máis anexos (“Teoría de los blogs”, “Midiendo la blogosfera”, “Medios, política y participación”; “Empresa 2.0”; “Geografías y géneros”; “Anexos”) anuncia un texto moi actual e completo.
Debo esta nova á miña querida amiga Josefina Meizoso. Obrigado, Josefina.

Lembrar ou esquecer?


¿Qué es memoria histórica? ¿Es un tesoro que, perdido en algún naufragio, se puede recuperar? ¿Es un objeto sobre el que se deba legislar? ¿Es, puesto que siempre se habla de ella en singular, una y la misma para todo el mundo? (Santos Juliá).
La historia no es sencillamente un recuerdo del pasado. La historia es una interpretación o reconstrucción de las reliquias (que permanecen en el presente) y una ordenación de estas reliquias. Por tanto, la Historia es obra del entendimiento y no de la memoria (Gustavo Bueno).
No post de 1 de xuño deste blog falábase sobre o “ano da memoria” e derivados (Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica, xornadas, homenaxes...). O que antecede son treitos de dous textos que hoxe recomendo vivamente ao respecto da tan trillada "memoria histórica" e as súas manipulacións: os artigos Memorias en lugar de memoria de Santos Juliá (El País, domingo, 2 de xullo de 2006) e Sobre el concepto de “memoria histórica común” de Gustavo Bueno.