Un post que ía falar dunha cousa pero ao final fala doutra e resulta ser unha íntima homenaxe

A unha colección de libros de peto encadernados en agradable pel vermella publicados nos anos 60 por Espasa débolle boa parte das miñas devocións lectoras de neno e adolescente. Alí estaban Ivanhoe, o padre Brown, os mohicanos que falaban francés, o tolo enamorado Calisto, as aventuras oceánicas de Shanti Andía, o hilarante e absurdo Holmes de Jardiel e o esperpéntico ditador Tirano Banderas. Nunca esquecerei as vixilias, moitas veces pagadas ao día seguinte cunha inevitable soniqueira, consagradas en noites invernías a mergullarme nos universos que aqueles pequenos volumes ofrecían aos ollos ávidos dun rapaz. La urca holandesa El Dragón, as paraxes dos highlands de Israel Gow, a vella trotaconventos, os camiños de tierra caliente ou o barón Reginald Front-de-Boeuf son elementos, tomados hoxe un pouco ao chou e ao fío das lembranzas, dun complexo imaxinario literario cocido ao lume da máis devota bibliofilia. Tal vez sexa errado, seguro que si e, ademais, un pouco tópico, parangonar unha nenez sen máis estímulos para a evasión tecnolóxica ca Cesta y Puntos ou Valentina, Locomotoro e o tío Aquiles en branco e negro e unha época na que o lecer dos nosos nenos e mozos se consome en sofisticados cachivaches cibernéticos e unha tv hipertrofiada. Pero non podo deixar de sentir tristura -e é, recoñézoo, un pensamento egoísta- ao pensar que tantos nenos, entregados á súa cotiá artillaría tecnolóxica, pasarán pola vida sen coñecer o arroubo incomparable, o asombroso pasmo que con dez ou once anos eu experimentei lendo a Fenimore Cooper, Scott, Valle-Inclán, Chesterton e tantos e tantos amigos zarrapechados nunha colección de libros en oitavo encadernados en pel vermella, unha colección que meu pai mercou seguro da felicidade que ía deparar a un meniño de pencas, cara de leite fervido e pelo roxo a quen el, de certo, como un propio trasunto, agoiraba un inmenso, inatinguible, infinito amor aos libros.

Pelotas de trapo

Nunha exposición organizada por certa ONG amosábanse os xoguetes que os nenos de países do terceiro mundo fabrican artesanalmente: trompos con corchos de botella; coches con latas de refresco e botóns por rodas; toscos bonecos de madeira pintados... Alén da lección ética, un destes humildemente emocionantes obxectos induciume a unha reflexión. Trátabase dunha pelota feita con trapos amarrallados de calquera maneira pero que, a fin de contas, polo seu aspecto resistente debeu cumprir abondo os seus obxectivos. Pensei que a devoción polo fútbol dos nenos de Etiopía é o mellor test da calidade de tan pobrísimo balón. O único que conta é xogar ao fútbol e, se non hai un jabulani (co que custa supoño que se mantén unha familia etíope un mes), o mesmo vale unha amarralla de trapos.
Na Idade Media eran os clérigos, curas, frades e predicadores quen trasladaban á gleba temerosa permanentes e apocalípticas mensaxes sobre a peste, o castigo dos fornicadores, as penas infernais dos herexes, o inferno ígneo dos pecadores e a fin dos tempos. Hoxe son os medios de comunicación os que -con mensaxes máis comedidas, é certo, pois algo temos evoluído- os que, un día si e outro tamén, agoiran a fin de algo, metendo na xente unha ansiedade irrefrenable por estar á altura de tanto cambio. A que se orquestrou co bendito efecto 2000 foi boa. Tamén cando se introduciu o euro, xornais, revistas, radios e televisións abafaban con consellos que parecían dirixidos a deficientes mentais obrigados a resolver unha asíntota vertical. E, claro, non pasou nada. A fin dos tempos, a apocalipse constante é unha murga eu creo que anexada xa xeneticamente ao ser humano.
Cada vez con máis intensidade e frecuencia, os titulares anuncian a definitiva imposición do libro dixital que, por fin, vai borrar do mapa ao anacrónico libro impreso. Así xa estaremos por fin ao nivel dos norteamericanos, o que, polo visto, marca o estándar do benestar, a intelixencia e as decisións sabiamente tomadas, pois alí Kindle está facendo auténticos estragos. Ninguén me poderá acusar de dixitalófobo: nos últimos meses, ademais de incrementar a capacidade e riqueza da libraría dixital da USC, asinamos contratos con media ducia de empresas de contidos dixitais; ademais, aloxamos con frecuencia practicamente semanal ebooks en acceso aberto no repositorio da universidade. Pero non podo deixar de manifestar unha certa sensación de fastío perante estas tenaces campañas de prensa, sobre as que tampouco podo evitar moitas prevencións e desconfianzas a respecto de intencións espureamente interesadas. Como Adso de Melk ao final da súa vida, eu tamén me afasto cada vez máis da intelixencia que quere saber e fío das poucas percepcións seguras que nos van ficando; como o meniño negro que soña con ser Ronaldo arreándolle couces a unha bóla de trapos, quen teña o gusto de ler, o amante dos libros lerá sobre o que lle boten, e ese é un pensamento alentador. Logo, o que haxa de ser será.

A palimpsest

O que é ser listo! Eu creo que determinadas ideas son inequívoca manifestación das habelencias intelectuais coas que, se ben Natura nos ornou maternal e máis ou menos igualitariamente a todos os seres humanos, moitos menos son quen de aproveitar en todo o seu zume. Iso que normalmente nos leva a exclamar arroubados: que grande idea! Nos créditos iniciais da magnífica adaptación cinematográfica que Jean-Jacques Annaud fixo d'O nome da rosa de Umberto Eco en 1986, a relación entre a novela e a fita foxe de ser expresada de xeito convencional, do tipo: Based on the novel of Umberto Eco. A forma en que esa relación é mencionada reviste unha brillantez simplemente xenial, emocionante: A palimpsest of the Umberto Eco's novel. Que grande idea, en efecto! Dunha parte, a sóa referencia á técnica do palimpsesto evoca, de maneira inevitable, a época dourada da produción libraria manuscrita, os séculos XII, XIII e XIV, e somerxe ao espectador avisado nun engaiolante xogo de veladas suxestións sobre os libros, que son, no fondo, os verdadeiros protagonistas da fermosa sinfonía semiolóxica que é a novela. Doutra banda, o director do filme expresa unha exquisita homenaxe á obra orixinal, ao recoñecer que a adaptación de tan truculento e complexo relato a unha acción desenvolvida en apenas dúas horas non é senón un palimpsesto, unha reescritura sobre o soporte orixinal do que por forza houbo que eliminar unha enorme cantidade de elementos, mesmo facendo variar algo a trama ou mudar a intervención de certos personaxes para acomodar no exiguo leito de Procusto cinematográfico o tempo (a cursiva refírese a que uso agora o vocábulo como tecnicismo) interno da novela. Elegante, suxestivo, poético procedemento. Poético. Un, en efecto, que ten alma de poeta, encontra na idea do palimpsesto, alén da propia técnica, unha variedade de afalagos misteriosos: o etorno encontro da lectura e a escritura, que, como a enerxía, non se crean nin se destrúen, só se transforman. Eu, que son home a quen lle gusta conciliar a modernidade con sublimes tradicións, evoco cando podo o estilo antigo. Fágoo, claro está, de xeito anónimo e sen trompeta, para defender que alguén pense que son un extravagante ou, ítem máis, un pedorro. Hai pouco, despois de someter a un libro polo que devecín en verán a un trato cruelmente estival (viaxes, transportes á praia no fondo dunha bolsa mesturado con toallas molladas e pringosos botes de crema solar, depósitos conxunturais na area...), o meu amigo rematou francamente estantarelado e coa encadernación feita unha pena. É o caso que o libro era emprestado e, no remate das ferias, debía restituílo ao seu lexítimo dono en condicións razoables, malia as enérxicas protestas deste en que non me molestara en facer tal pois dáballe igual o deterioro do volume. Que amarga ingratitude sería pola miña parte non reconstruír tan fiel amigo! Encarguei a leve palinxenesia do libro (apenas pegar de novo o lombo ás tapas e engadir unhas gardas novas) a un habelencioso encadernador amigo meu.
Agora, xa devolto ao seu insensible amo, quero crer que o exemplar ten algo dun palimpsesto, dun moderno palimpsesto que, de aquí ao remate da súa vida, levará para sempre a miña indeleble, ben que invisible, pegada, que só un ollo moi experto será quen de adiviñar. E quero crer tamén que o libro que un verán foi meu, comigo viaxou e me fixo evocar mundos lonxanos en noites de fogaxe ou seráns de suave levante fronte ao mediterráneo, sempre me lembrará con agarimo e gratitude.

Traizóns

Unha exitosa autora aínda nova declara en certo xornal gratuíto: Si escribes pensando en vender, al final te traicionas. É un titular gráfico, redondo, puído e brillante como unha bóla de billar. Pero un algo insincero, porque quen, entre tanto escribidor como hai, á espera da benéfica esmola dun premio municipal por un novelucho sen futuro, non daría media existencia por trocarse en Dan Brown, Follett, Vargas Llosa ou algún sueco destes de agora? O que esa moza quere dicir coa súa linda declaración, supoño, é que, en efecto, no contrato que o autor -xornalista, narrador, poeta, dramaturgo...- subscribe coa obra que crea latexa un pouso de entrega, un compromiso de xenerosidade coa propia obra no que, na súa máis pura expresión, non cabe abeirar excesivas esperanzas en que o creado guste aos demais e debera abondar con que gustase ao propio autor. Concordo con toda vehemencia co pensamento de Wilde: todo poema malo é sincero. E tamén coincido, en algo que me atinxe moi directamente, coas reflexións do meu colega e amigo Joaquín Rodríguez: para mí tener que escribir un blog es, sobre todo (y aunque nadie lo reconozca), un ejercicio de solipsismo, un soliloquio, casi un monólogo consigo mismo, paradójicamente, claro, porque se hace en abierto , exponiéndose a la mirada de quien quiera verlo, como una botella lanzada a las profundidades abisales de la web invisible ("¿Por qué escribo un blog?"). Así que cultivar a estética da palabra para vendela é, se vale a apreciación un tanto radical, prostituír a literatura, agardar un beneficio material e vil que tarde ou cedo vai traizoar a nobre pureza do contrato orixinal: xa non escribo para gustarme a min mesmo senón, aínda en contra da miña propia inclinación, para gustar aos demais.
Todo é segundo quen. Ocórreseme que este último argumento debe ser especialmente caro aos que (tal vez coma quen subscribe) quixeran ver coroados os seus anónimos esforzos en catacumbas como estes fragmentos cos loureiros da fama e o ouropel da notoriedade. Xa ve vostede a que exercicios de sinceridade pode chegar un.

Ni-ni

Sobre a plasticidade do mundo e as súas cousas, di o proverbio que cada un fala da feira segundo lle vai nela. Por fortuna, para xulgar o país en que a deusa Ventura tivo o capricho de facernos vir ao mundo hai cousas moi malas pero tamén algunhas boas. Non sei se será xusto endosar sen máis a unha deplorable caste de políticos ignorantes da boa e sensata gobernanza a responsabilidade de termos perdida unha xeración de rapaces, unha xeración popularmente definida pola sistemática negativa do sistema social a encaixalos sen traumas (a xeración ni-ni), algo sobre o que xa teño reflexionado. Cando eu era rapaz, o kit medio do emigrante galego, murciano ou extremeño a Suíza, Francia ou Alemaña incluía o máis absoluto desposuimento, unha pucha, catro mudas e unha maleta de cartón pedra. Agora emigran, a países que obviamente resolven as súas crises con maior vantaxe, telecos, licenciados en química, enxeñeiros industriais, médicos e biólogos, con másters e inglés fluído, fartos de facer fotocopias ou de atender chamadas como teleoperadores por catro perras. Mentres se desperdicia tanto investimento e se desmoronan futuros (ou, coa lonxanía e unha chispa de valor, se erguen outros), aquí se constrúen cidades da cultura, aeroportos en Ciudad Real ou Huesca, ou se vai un de rositas a cobrar un pastizal como ex-o que sexa despois de deixar unha comunidade autónoma cun deficit que ronda os dous mil millóns de euros. Di outra venerable paremia que a río revolto ganancia de pescadores. Eu creo (e este é un pensamento probablemente tan pouco orixinal como inquietante) que desta crise, tan consoladora, no fondo, como orixe -seguramente pasaxeiro- de todos os nosos males, alguén está quitando cacho, pero moito cacho. Observado o asunto dende este punto de vista, e coa preocupación directamente derivada de ter fillos en idade de merecer, resulta moi difícil desbotar ese pensamento tan hispano, tan goyesco: qué merda de país. Pero, como apuntaba no introito, hai, por fortuna, outras cousas que mitigan o impulso, primario e cotián, de pegar na garracha e purgar o país vía Lynch de sete ducias de sinvergonzas.
Hai 25 anos (cando eu tiña 25 anos menos dos que teño agora, xa é coincidencia), os servizos editoriais de varias universidades (entre elas a compostelá) decidiron darse unha alegría, crer en pouco máis en si mesmos e no traballo que desenvolvían, e saír da catacumba na que levaban toda a vida. Tratábase, no fondo, de atribuírense con claridade unha función similar á de calquera editorial, obxectivo que topou ao principio con non poucas resistencias derivadas das inercias dunha universidade atrofiada, nacionalcatólica e cun inveterado complexo de inferioridade. Non importan hoxe os detalles do complexo proceso en virtude do cal pasamos de Secretariados de Publicaciones -pouco máis ca negociados burocráticos para a impresión de materiais absolutamente faltos de interese e demanda- a prestixiadas editoriais con presenza nos foros e feiras profesionais máis importantes do sector. Fiquen eses detalles para outro post. Apenas quería con este exemplo e reflexión apelar a que eu e moita máis xente coma min -unha masa crítica, comprometida e honesta na que xurdiamente creo- non merecemos un país así, nin, moito menos, unha clase política -inculta, oportunista e sectaria- que está afondando con teimosía flagrante en darnos todos os días motivos para exclamar: que merda de país!

Libri volant

Levo moitos anos visitando anualmente a nosa feira do libro español LIBER, pois, como adoita ocorrer con estes eventos, é un magnífico escaparate para, dunha parte, pulsar en vivo e en directo a evolución do sector e, doutra, ver moita xente da profesión que non se ve en meses. Saúdos, apertas, afectos reeditados (nunca mellor dito), cafés ás présas, xuntanzas meteóricas unhas seguidas das outras, conversas fuxidías, asistencia a mesas redondas, presentacións e breves conferencias, promesas, compromisos... e, sobre todo, un grato intercambio de miserias. Das grandes cifras ás calderillas; dos grandes grupos aos editores independentes; do ouropel da sona á grisalla do anonimato; de autores estrela a novatos perfectamente ignotos; do pastelón da narrativa escandinava e os bestsellers ás frangullas dos libros de fondo, a edición vive (André Schiffrin xa o vaticinou hai máis de dez anos) nunha encrucillada na que nada é como foi antes e nada sera como hoxe é, unha encrucillada aínda, se cabe, precípita por unha crise túzara e imprevisible. O embate dixital que semella non querer acabar de arrancar fronte -paradoxalmente- a unha redución en 2010 de case trinta millóns de exemplares impresos menos ca en 2009 son a tea de fondo dunha transición que se está facendo eterna. Quen espera desespera. Ao cabo (e isto supoño que é un consolo) toda época ten moito de recapitulación das anteriores. Un filósofo ilustre díxome unha vez que, na súa opinión, toda a filosofía de Occidente é unha recapitulación de Aristóteles. Ao mellor, seguindo o símil, a edición -en canto tecnoloxía da comunicación escrita global- leva séculos reinventándose, recapitulándose. Doerse, como este menda fixo tantas veces, da efemeridade e evanescencia derivadas dunha produción en masa pode mesmo resultar unha queixa pouco orixinal. Cando san Bernardo de Claraval na primeira metade do século XII, época na que o libro manuscrito adquiriu inusitado desenvolvemento, deploraba a premura coa que se difundían os escritos do seu xurdio inimigo ideolóxico Abelardo , afirmou: Libri volant! Que diría hoxe!?

Unha confesión

Hoxe teño o corpo de facer unha confesión. Unha amiga miña, moi lista e sabedora das cousas do mundo, di que a certa idade todos os homes temos a cara que nos merecemos. Refíerese ela a que os camiños que se transitan nesta fodida congostra que é a vida van deixando un ronsel de pegadas indisimulables consonte o noso rostro estea afeito a reflectir máis ou menos permanentemente segundo que emocións: angustia, mala ostia, alegría, gana de compartir, tristeira, pesimismo, preocupación, ansiedade, convicción, seguridade, medo... Ao cabo, por fortuna para a maioría a vida, este misterio, é unha mestura máis ou menos ponderada de tales sentimentos. Pero é certo que o abuso sistemático das ondas negativas e destrutoras ou a fantástica preminencia das positivas e edificantes tinxen as nosas liñas de expresión xa de luz ou escuridade, xa de febleza ou forza, xa de verde, xa de gris. Eu, cuando me paro a contemplar mi estado y a ver los pasos por do me ha traído, deduzo, conforme as conclusións a que o meu rostro me conduce, que, como o poeta, a mayor mal pudiera haber llegado. Todo, ao meu xuízo e xa ultrapasado o medio século se entrecruza, e non acerto a distinguir os logros profesionais dos persoais, pois todo é produto dun mesmo talante ou Weltanschauung. Valoro o mesmo as gabanzas dunha persoa extremadamente culta por unha fermosa edición que o recoñecemento da señora que limpa o meu despacho na uni por regar con tanto primor as plantas que o adornan: ai, non se ven moitos homes así, dime cando me ve dando de beber a un fermoso crotón que teño. Aprecio de veras a absoluta falta de importancia que os meus fillos atribúen aos (aparentes) éxitos de seu pai, pois é un indicio certo da súa valía humana. Recentemente aceptaron con resignación, e máis ben indiferenza, acompañarme a un acto no que o un importante político me fixo entrega de certo galardón.
A miña receita vital é simple: ser listo tanto para os polinomios como para os recados; poñer entusiasmo e convicción no que se fai; erguer todos os días un altar á deusa honestidade; crer e confiar na valía dos demais tanto como na propia (como mínimo) e, lembrando a Tagore, non chorar porque se faga de noite pois as bágoas nos impedirán ver as estrelas.

Momentos como regalos

Escribo isto o domingo contra a tardiña. Ao mellor cando vostede o lea é luns pola mañán, ese momento, en realidade igual a tantos outros momentos, pero tan deostado por unha sociedade que atopa no lecer o acubillo certo do agobio que o consumo nos esixe. Se está vostede dándose ao demo porque atopa na volta á rutina laboral, coas súas miserias e pequenos infortunios, unha serie de catastróficas desgrazas e ve a semana que comeza como un túnel profundísimo ao que non se lle enxerga fin, déixeme que o agasalle con este momento na esperanza dun pouco de consolo, porque, como ben se sabe, o momento da creación literaria precisa de ambientes e postas en escena adecuadas. Son as 20:18;escribo (como o fago dende hai dez anos) ollando o val da Amaía dende o cómaro privilexiado que representa o baixo cuberta da miña casa (a cara B de tan poético contorno é botar o día baixando e -o que máis grave- subindo escaleiras); o aire é un bálsamo, pois estes primeiros días de outono van da man dos últimos do seu curmán setembro e o verán fala de querer quedar; o azul inmenso e case branco do ceo fúndese co verde escuro do val e as luciñas das casas e do tendido dos camiños e estradas van nacendo aos poucos, como avelaíñas tímidas e estrelecentes; pequenas columnas de fume, case como fíos invisibles, traen o arrecendo dos fogares; alguén rega o xardín; os nenos xogan á pelota e séntense os seus brados violentos, masculinos, as súas invectivas machunas, que son, máis ou menos, como as invectivas dos nenos que xogaban á pelota hai corenta ou sesenta anos; un melro serodio e de certo un chisco despistado ofrece a un aparente anonimato o seu xugoso rechouchío, pero aquí estou eu para dar fe da súa modesta proeza, a heroicidade humilde dun paxaro que me endoza este momento como unha culleradada de mel ou o sexo inesperado. De fondo, o clave da Obertura á francesa en si m BWV 831, de don Juán Sebastián, xenio alemán tan querido, case me fai chorar de pura emoción, pois todo comunga de consún: o aire como un bálsamo, a extremaunción do día, as luciñas das casas, o fume en volutas inocentes, o melro que xa calou, a voz das nais que chaman polos nenos para a cea, o meu home que xa consolou a fogaxe do xardín co frescor da auga, a música de Bach… E penso: puta soberbia que nos roe a vida. Hai tanto en tan pouca cousa!