Deconstruír. Destruír. Reconstruír

Nunha web promóvese a retirada do doutorado honoris causa pola Universidade de Santiago a Francisco Franco, concedido en 1965. É algo moi à la mode deconstruír a historia. Ben sei que o verbo non existe nos dicionarios, pero debera exisitir pois expresa moi ben que non se trata exactamente de destruír nin de reconstruír senón dun híbrido dos dous, é dicir reescribir, amoldar segundo conveña. E a historia, claro é, non se pode reescribir, nin amoldar segundo conveña. É historia. Que a Universidade de Santiago de Compostela concedera unha distinción tan delirante a un tipo como o ditador, cuxo paradigma na séptima arte, valla como exemplo, era Paco Martínez Soria non é máis ca o o reflexo histórico do que entón era a universidade española –e por ende a de Santiago– e do que entón era este país noso, que, nos guste ou non, viviu corenta anos baixo a férula del Caudillo. Non hai que deconstruír a historia; hai que explicala, e cando o meu fillo me pregunte quen foi Franco e, ao mellor, por que a nosa universidade o fixo honoris causa, explicareille o que veña o caso.
Hoxe movémonos nas marxes estreitas e abafantes do politicamente correcto, que leva a análises urxentes e alicerzadas no fácil si ou non, pero as cousas adoitan ser moito máis complexas. Neste ano 2006 toca demonizar o franquismo e, a lombos da supeficialidade, deconstruír corenta anos de historia.
Eu nacín en 1960, de xeito que cando o ditador espichou, eu tiña quince anos. Tiven a nenez máis feliz que poida imaxinarse. Terei que avergoñarme? A miña familia foi neses anos, como moitas do país, razoablemente feliz. Meu avó foi expedientado e suspendido como funcionario por pertencer a Izquierda Republicana. Ao seu irmán, o xornalista e poeta Roberto Blanco Torres –Día das Letras Galegas 1999–, metéronlle dous tiros na cabeza no outono de 1936. A un meu tío, Mundo, rapárono ao cero con vinte anos por ter feito campaña, baixo as instrucións de Antonio Fraguas e Fermín Bouza Brey, a prol do Estatuto de xuño do 36. Librou da guera por tuberculose. Pero meu pai foi mobilizado en 1937 –tiña vinte anos– e fixo a guerra no bando que lle tocou, o nacional. En 1959, xove avogado con bufet instalado na Estrada, un excompañeiro de armas, nesa altura gobernador civil de Pontevedra, fíxoo alcalde da Estrada e foino ata 1971. Levou auga e luz á practica totalidade de aldeas do rural estradense, construíu a Biblioteca Pública Municipal, o Instituto de Ensino Medio...Fixo o que puido. Viviu. Á luz dunha historia deconstruída, hoxe supoño que sería simplemente un alcalde do franquismo, cando non un alcalde franquista. Si. As cousas son moito máis complexas.
Pregúntome canta xente en Galicia, xa non digamos en España, sabe hoxe que a Franco se lle concedeu un doutoramento honoris causa por Santiago. Dúas de cada cen? De cada mil? O proverbio latino aconsellaba non espertar ao león que dorme.
Idea: vou promover no meu blog que se lle retire a José Echegaray o Premio Nobel de Literatura que lle concederon en 1904. Foi totalmente inxusto porque era moi mal escritor.

Accidentes

Os índices de siniestralidade xuvenil na circulación por estrada en Galicia son simplemente estarrecedores. É algo que comento con frecuencia con moitas persoas, con especial preocupación no caso de pais e nais —incorrerei con isto de pais e nais nalgunha incorrección política?— que teñen, como é o meu caso, nenos pequenos ou, o que preocupa máis, rozando a adolescencia.
Na política tan nosa, tan entrañable, do aquí te pillo aquí te mato, cando os datos pasan do gravisimamente preocupante —situación dos últimos anos: 98 falecidos/millón de habitantes de media na franxa de 15 a 34 en España fronte a 201 en Galicia, El Correo Gallego, 21.03.06, páx. 10— ao cuantitativamente intolerable —144 persoas atendidas polo 061 en accidentes de tráfico na última fin de semana: máis da metade tiña entre 15 e 34 anos, ibidem—, os persoeiros de turno reúnense con carácter de urxencia, pregúntanse corteses pola parentela, meten a dieta no peto, constitúense en imprescindible comisión —que achegará a solución defnitiva do tremendo problema—, posan para foto moi arregladiños que dá gusto velos, coa nonchalance de quen está afeito aos flashes, e declaran por esas boquitas que dios les dio cadansúa frase lapidaria, coa esperanza de que algún medio a recolla —con foto, claro— en La frase del día (sección, por certo, nutricia do que algún día puidera ser unha riquísima Antoloxía da parida patria, Floresta de memeces, ou título por un estilo). Algo así como aqueles "destacados" do fútbol na liga de modestos, vamos.
“Tenemos que hacer frente a una auténtica guerra y por eso es necesario que contribuya toda la sociedad para ganarla” (Manuel Ameijeiras, Delegado del Gobierno en Galicia, ao lado da foto, claro, cun sorriso de orella a orella que desentona un algo co dramatismo da declaración, ibidem). “La seguridad debe llevarse a las escuelas para usar el vehículo con responsabilidad hacia uno mismo y hacia los demás” (María José Caride, Conselleira de Política Territorial, foto tamén, monísima, ibidem).
Franz-Josef Strauss, aquel político bávaro tan reaccionario e intelixente, recomendaba aos políticos pensaren de xeito complexo e falar de xeito sinxelo. Velaí dous exemplos do contrario, e non é que a señora Caride nin o señor Ameijeiras sexan máis parvos nin máis listos ca o resto dos seus colegas. En declaracións coma as devanditas, perfectamente representativas da linguaxe media dos políticos do momento, a vaciedade de contidos vese patética e insuficientemente sublimada en desiderátums de alcance tan monstruoso (toda la sociedad movilizada, llevar las autoescuelas a la escuela, conducir con responsabilidad) que morren en si mesmos. Nin unha chispa de orixinalidade, de intelixencia, de compromiso humilde co que se pode facer a curto prazo.
En Galicia, onde o lixo non se ve nin estorba, onde o ruído non molesta —o outro día xantei, xuro que por última vez, nun sitio con TRES televisións accesas e os 40 principais de fondo—, onde moitos seres humanos utilizan coma sistema oral de comunicación cos seus conxéneres un xogo de sonidos de gran potencia pero a penas modulados, onde o deterioro do medio ambiente (incendios, feísmo arquitectónico, eucaliptos...) chega a niveis de sadismo, onde o feito de que as estradas crucen as vilas é considerado un elemento crucial de desenvolvemento... o problema da siniestralidade xuvenil nas estradas é un elo máis dunha cadea colectiva, cun secular e, polo momento, insalvable déficit de sociedade civil: a traumática peaxe da transición dunha sociedade rural a unha sociedade moderna que leva por apelido o adxectivo -tan noso, tan enxebre- rururbano. E aí se ceba a morte: noite de copas/botellón+gomina no pelo e peiteado á moda+probables pendentes na orella e/ou piercing (máis as chicas)+coche supertuneado+drogas de deseño+pubs para empezar+discos para terminar...; A Estrada, Noia, Boiro, Ribeira, Malpica, os territorios de caza.
O conxunto é un cóctel mortal adubiado por unha absoluta superficialidade na visión do mundo, que estimula a centrar a existencia arredor do coche, unha completa ausencia de valores (nomeadamente o respecto pola vida propia e, de engadido, pola vida dos demais), valores que ou son transmitidos ex ovo na casa (e non na escola, señora Conselleira: a escola forma, a familia educa) ou simplemente non se adquiren.
Eu non son optimista. Os optimistas son os pesimistas mal informados. Non hai sociedade que mobilizar: a sociedade mobilízase, ou máis ben, móbese polo consumo, a televisión oferta cabalos de potencia —autoemoción e consignas por un estilo— a baixo prezo de forma permanente; hai unha cadea de TV especializada en tunning (que ao meu fillo de once anos o ten fascinado).
Contábame o propietario dun concesionario oficial de coches que a avoa dun mozo de dezaoito anos, recén retornado de Suíza cos pais, tivo a brillante idea de celebrar a maior idade do rapaz co agasallo dun vehículo GTC con DTI e non sei cantas cousas máis. Dous meses despois, no abrente dun domingo, matouse. Darlle un revólver a un chimpancé.
Creo que esta sangría de vidas na flor vai continuar. Non é máis ca o síntoma da corrente. E é moi difícil ir contra a corrente. Eu procuro, con todo, seguir aí, poñendo o lombo.
Sorte á neófita Comisión de Seguridade Vial.

Just a beautiful day

Nació como en un útero de flores o plenario
de pétalos, sereno y nuevo, el aire.
Hoy parece el día
provocar un universo entero,
una completa anatomía
para romperme el alma,
y en añicos ser testigo
del viejo organigrama de mi cuerpo
a la espera del tsunami que se acerca.

Los editores se inmunizan con los libros (Jaime Salinas)

Interesantísima y llena de motivos para la reflexión la entrevista con Jaime Salinas que El País publica el lunes pasado. Hijo del poeta Pedro Salinas, el editor, de 80 años, pertenece a esta casta de editores tan bien definidos por André Schiffrin en su imprescindible La edición sin editores: aquellos que concebían su oficio de forma fundamentalmente vocacional, casi artesanal cuando no familiar, persiguiendo un modesto beneficio que les diese para seguir con la empresa, que, así, cumplía un necesario papel cultural en una sociedad que tenía a la edición impresa -lo que hoy ya no ocurre- como uno de sus pilares. Seix-Barral (con el gran Carlos Barral), Alianza (con Ortega Spottorno y Javier Pradera), Alfaguara, siempre en puestos de dirección y responsabilidad, la Dirección General del Libro... Una trayectoria editorial indispensable.

Galaxia

Chégame a través do mail a nova de que Galaxia inaugura nova páxina web. Parabéns a todo o equipo, en especial aos queridos Pilar Sampil, Pepe Soutullo e Víctor Freixanes, amigos e colaboradores en moitas cousas dende hai moito.
Ademais do indiscutible papel paradigmático de Galaxia no seo da cultura galega contemporánea, para min ten un valor emotivo e persoal moi especial que me vencella directamente á lembranza de meu pai, Mario, subscritor da editorial dende o seu nacemento, e da miña nenez e primeira adolescencia. Vexo a un neno entusiasmado entre libros (se hai un editor vocacional ese debo ser eu), facendo un arquivo mecanografado nunha venerable Olympia con fichas de toda a «biblioteca gallega» que era como chamabamos na casa a estantería de oito andeis onde se depositaban os libros de Galaxia, xunto con outros moitos volumes, libros, libriños, folletos e follas de menor contía, en calquera caso relacionadas co país: zaragozanos, moitos libros de Nós, aqueles libeliños de Terra a Nosa! tan mal editados, e cousas aínda máis antigas e curiosas.
Por idade e xeración, meu pai (nado no 17) era coetáneo de toda a vella garda de Galaxia e amigo persoal de moitos deles, vencellos estreitados se cabe polo parentesco co mártir seu tío Roberto Blanco Torres. Os nomes de Illa Couto, Del Riego-Lorenzana, Piñeiro, Cunqueiro, García-Sabell, o gran Valentín... e outros como Dónega, Martínez-Risco (don Bastián para meu pai, con quen traballou como pasante na Coruña), Fole, Xohana Torres, Carmen Kruckenberg, Silvio Santiago, Casares, Cortezón... éranme familiares dende moi neno, coma para os meus irmáns. A percepción temperá daqueles títulos, tan engaiolantes —As calexas do zigurath, Cambio en tres, Vento ferido, O silenzo axionllado, Salnés, Illa Nova, Mito e realidade da Terra Nai, As crónicas do sochantre, Morte na Catedral, Como calquer outro día, Vilardevós, As covas do Rei Cintolo... — foron imperceptiblemente modelando unha bibliofilia que aos poucos, paseniño, íase facendo rabiosa, fanática, militante.
Hoxe sinto o xusto orgullo de ter todas as primeiras edicións de Galaxia e unha colección completa da primeira época de Grial, no que foi unha traslación física ritual da querida «biblioteca gallega» a unha estantería do meu despacho, dende onde os libros de Galaxia miran agora ao val inmenso da Amaía... O tacto do seu papel rugoso, os bordos dentados polo uso da cartolina das cubertas, o aroma a humidade e tempo que desprenden, seguen transportándome ás orixes, aos tempos dourados nos que un neno pelirroxo catalogaba os libros naquela vella Olympia que meu pai me acostumou a poñer sempre enriba dun tapetiño de feltro verde para non raiar a mesa...
Kierkegaard dixo que somos a nosa infancia. E Richard Burton —vai de citas lapidarias— que un é de onde ten os libros. Concordo cos dous.

Dios que te crew

Ceibarse da sedutora idea de que a nuestro parecer cualquiera tiempo pasado fue mejor –é dicir, evoluír- é un dos exercicios máis complexos, e individualmente menos frecuentes, da existencia. É enorme o apego que lle atribuímos ás ideas, actitudes, xeitos de xulgar... só polo feito de térmolos por válidos, xa experimentados, comprobados, antigos, tradicionais ou mesmo rutinarios. Vén isto a conto porque hai un par de semanas, unha amiga da Universidade, a profesora de Filoloxía Inglesa Cristina Mourón, tivo a xentileza de me convidar a xantar, a fin de presentarme a un seu irmán, Javier, ilustrador, con estudos superiores de deseño gráfico e de son, por se na miña man estivera botarlle un cable do punto de vista profesional.
Folleando o seu currículo reparei na data do seu nacemento: 1981, cando eu tiña 21 anos. Ou sexa que, malia non ser moi frecuente esta continxencia, ben podería ser o meu fillo. Atopeime cun mozo de avantaxada estatura, longa melena e indumentaria informal. Resulta que, ademais de magníficos traballos editoriais (ilustración, deseño gráfico, confección de maquetas en libros, folletos, carteis, flyers, etc.) Javier, ten, no seu Ordes natal, un grupo de hip-hop, Dios que te crew, do que el é parte básica (ocupándose, ademais doutros mesteres, dos soportes musicais dos temas). Javier -Mou no mundo musical- agasalloume co seu último (e non sei se, de momento, único) CD Ghamberros, feito todo por eles: deseño, gravación, replicación…
Confeso que eu –formado, como paciente pero tamén como axente (tiven dous grupos de música, onde tocaba a batería), no pop máis ortodoxo: dos Beatles a Coldplay- era a primeira vez que escoitaba, voluntaria e conscientemente, un disco de hip-hop. Nunha viaxe longa en coche puxen o CD e, simplemente, fiquei estupefacto, porque, ademais dun grupo de obvio talento, descubrín un xeito de cultura e unhas mensaxes que me eran descoñecidos. Si, cultura, digo e o repito: cultura. Mozos que non dan nada por sentado, que se rin dos pringados que traballamos coma autómatas cinco días para consumir dous (o esquema: semana-fin de semana), que non aturan máis o rollo malo e hipócrita de políticos progres obsesionados por mantérense no machito...
Hoxe sabemos que o rock, o movemento beat, o pop foron xeitos de cultura que determinaron no seu momento rupturas mesmo violentas coas formas establecidas. A prensa española de mediados dos sesenta, a prensa dun país que fedía a pis e naftalina, recibiu os Beatles coma a monos chegados dunha illa lonxana que pouco ou nada tiñan que ver coa rectitude moral de Julito Iglesias ou Jaime Morey.
Hai unha mocidade que emerxe, con problemas substancialmente distintos aos nosos cando eramos mozos, con xeitos de enfrontarse aos retos do futuro renovados, e o distinto non é necesariamente malo. Estou persoalmente farto de acatar por sistema a consigna de que os mozos de hoxe son violentos, están instalados na cultura do hedonismo, rexeitan o esforzo, só pensan en follar e drogarse (por certo, obxectivos prioritarios da miña propia mocidade, ¡e da de tantos benpsantes actuais, algúns con altas resposabilidades políticas: qué axiña esquecemos que fomos nenos, que fomos mozos!). Non digo que non haxa algo, bastante diso; pero tamén descubro, como en Mou, moita sinceridade, moito compromiso, moita solidariedade (véxase, no disco, o número 3. Estranxeiros?), unha acomodación sen fanatismos nin nacionalismos absurdos nin complexos na lingua do seu país, moita gana de traballar e tirar para adiante…
Sei que a suciedade e o ruído derivados do botellón son absolutamente criticables, pero que un país coma España, onde cada 10 casas 3 son bares, cafetarías, baretos, tascas, mesóns, tabernas, parrilladas, clubes, cafés, pubs, discos, disco-pubs, vinotecas e demais do catálogo ludo-etílico, rache as vestiduras perante o botellón non deixa de ser rechamante. Ou é que toda a xente que vai aos bares se emborracha e queima containers? O outro día a miña muller contábanme dunha moza compañeira de traballo que non falta a ningún botellón cando pode e que,
a) non bebe.
b) asegura que as conversas máis interesantes da súa vida as tivo en botellóns.
Evoluír, cambiar, rachar fronteiras e non poñelas, abrirse ao mundo e non pecharse, crer que o outro é o paraíso e non o inferno: eis o reto.
Nota musical: do disco recomendo especialmente os números 2, e 6 e a excelente e relaxante despedida musical final. Obrigado, Mou. Adiante.

O coñecemento humano en Google

O sempre activo José Antonio Millán transmite na súa lista de distribución información sobre a celebración na Residencia de Estudiantes de Madrid do seminario Libros hechos bits. El debate sobre la digitalización de las bibliotecas, dirixido polo propio Millán e Carlos Wert, que terá lugar o vindeiro 30 de marzo dende as 10 da mañá (inscrición gratuíta chamando ao 915 636 411).
Polo interese e a actualidade do tema (sobre o que, por certo, eu tamén teño reflexionado), inclúo a información que remite Millán:

El lanzamiento mundial de Google Booksearch y su proyecto de digitalización de 15 millones de libros (sumado a la iniciativa anterior, pero menos llamativa, de Amazon) provocó una conmoción sin precedentes en todo el mundo del libro: desde las editoriales hasta las bibliotecas. El detonante fue la publicación, por parte del director de la Bibliothèque Nationale de France Jean-Noël Jeanneney, de un artículo en Le Monde amenazando de los peligros de americanización de la cultura mundial en enero del 2005.
Entre las muchas reacciones suscitadas hubo una consecuencia política inmediata: el comienzo de los planes para crear una biblioteca digital europea, e incluso un buscador europeo. E iniciativas desde el propio mundo editorial, como la creación por parte de McMillan de un proyecto similar al de Google.
Lo mejor de estos acontecimientos, sin embargo, ha sido la amplia y rica discusión a tres bandas que se ha generado entre el mundo de la edición, de las bibliotecas y de los buscadores en la web, seguido de cerca por todo el mundo de la cultura, sobre los fines de la acumulación cultural y los medios de difundirla en los albores del tercer milenio.
Este seminario quiere poner en contacto a representantes de todas las partes implicadas en un diálogo abierto y activo sobre los numerosos retosimplicados en la digitalización de la cultura.
PROGRAMA
10:00 Apertura: José Antonio Millán y Carlos Wert
1ª parte: Bibliotecas (mañana)
Teresa Malo de Molina (Biblioteca Nacional) "La Biblioteca Digital Europea, una apuesta por la multiculturalidad"
Juan Manuel Abascal (Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes) "Las bibliotecas digitales en el ámbito de la educación"
Miguel Jiménez (Residencia de Estudiantes) "Usando las bibliotecas digitales"
José Cervera (periodista) “Bibliotecas digitales y liberación del conocimiento”

2ª parte: Editoriales (tarde)
16:00
Marco Marinucci (Google Booksearch) "El proyecto de Google Booksearch"
Mesa redonda: “La posición de las editoriales”
Jesus Badenes (Grupo Planeta); Riccardo Cavallero (Random House Mondadori); Lluís Miró (Servei de Publicacions, Universitat de València); Marco Marinucci (Google Booksearch).

Aniversario

A Asociación de Editoriais Universitarias Españolas, AEUE, -da que a Universidade de Santiago de Compostela, a través do seu Servizo de Publicacións, onde, por certo, traballo- cumpre vinte anos. Creada en 1986 o seu obxectivo fundamental era, e segue sendo, aunar esforzos en proxectos comúns, server de foro de intercambio de ideas e formas de traballar, e habilitar unha plataforma de profesionalización tanto cara a adentro (cadros de persoal cada vez máis competitivos en materia editorial e de produción) canto cara a afora (rigor, seriedade e especialización na comercialización e distribución). A realidade está aí: o 6% da produción editorial total de España corresponde á edición universitaria. Lonxe quedan os tempos nos que a edición universitaria vivía, ao dicir dalguén, unha "existencia catacumbática".
Un estado da cuestión na nova que hoxe publica o xornal El País. O titular: El sector busca una nueva imagen para darse a conocer y ampliar su presencia en el mercado.

Morderse la lengua

María Vilasó, ex-alumna do Máster en Edición e agora metida a complexos labores editoriais, faime chegar a referencia a unha hilarante exposición on-line que vén de montar o Centro Virtual Cervantes. Trátase de Morderse la lengua, unha antoloxía de disparates, gazapos e erros (moitas veces baseados no descoñecemento e mal uso da lingua: embestir por investir, un exemplo entre moitos) dos medios de comunicación. Recomendadísima visita. Se rir é saúde, ides saír sanísimos. Obrigado, Vilasó.

Humanidades

Estes últimos días cambiei impresións con varias persoas de criterio rigoroso acerca da tan actual crise das humanidades (a cursiva indica o que hoxe é un clixé conceptual). O meu amigo, profesor de Lóxica na Facultade de Filosofía compostelá (e compañeiro de fatigas titoriais no Centro da UNED de Pontevedra) Alejandro Sobrino, intelectual repousado e de opinión sempre reflexiva, é pesimista: a obrigada converxencia universitaria europea, o deseño dos planos de estudo, a ausencia practicamente total de transversalidade dalgunhas materias de humanidades (lóxica, filosofía… tan necesarias como alicerce de tantas cousas), a escasísima importancia concedida ás humanidades polos propios gobernos universitarios e autoridades en materia de educación secundaria e superior (lémbrese, por exemplo, a aniquilación do latín: para que demo serve o latín?) son síntomas evidentemente preocupantes. Dicía que Alejandro Sobrino é pesimista e lembro aquilo de que todo optimista é un pesimista mal informado. É obvio que os tempos non son bos a pouco que se mire arredor: a plutocracia social imperante (a obsesión polo diñeiro en España, con todo, é algo anormal, obviamente relacionado co feito de que hai corenta anos eramos uns miserables) converte en inútil todo empeño, todo estudo que non teña unha tradución rápida como fonte de diñeiro (isto é, de acceso ao consumo). Eu quero crer, aínda así, que terá que seguir habendo quen ensine a Platón (foto), o aoristo ou os adxectivos de tres terminacións (bonus, bona, bonum).
Nesta conversa con Alejandro participou tamén Marisa Melón, directora do Servizo de Publicacións da USC -onde traballo-, amiga da alma e colega queridísima, quen introducía un punto de reflexión moi suxestivo: a irrupción de Asia, como protagonista de primeira orde, no actual escenario social, económico e financeiro internacional deseña unhas perspectivas de futuro para Occidente, non sei se boas ou malas, pero de certo que de gran calado. Apuntaba Marisa precisamente o tremendo papel que no weltanschauung destas civilizacións e culturas teñen as humanidades e o pensamento (a filosofía, a lingua, a arte...).
Interesoume moito o punto de vista do profesor da Universidade de Roma Tor Vergata, especialista en escritura e edición dixital e en web, Domenico Fiormonte -autor do excelente tratado Filologia e scrittura nell'era digitale-, que, xa por segunda vez, pariticipou como docente no noso Máster en Edición. Domenico está convencido de que a web e a edición dixital, lonxe de representaren un perigo para a tradición humanística, supoñen proporcionar a esta novas bases e novas canles de desenvolvemento. Se en época tardolatina e medieval foi o pergamiño o soporte amanuense da transmisión humanística (grazas á cal, por certo, hoxe sabemos quen foi Platón), hoxe é o blog no que escribo: caracteres carolinxios por bitios; a rugosa pel do carneiro trocouse no papel impreso do humanismo (Lutero sempre lembraba, agradecido, nos brindis a maese Gutenberg), e o papel na globalidade planetaria destas liñas, que poderán ser lidas en calquera punto da Terra en canto as publique.
Mercedes Brea, amiga e paisana da Estrada, catedrática de Filoloxía Románica e eximia filóloga, co-directora do noso Máster e tantas cousas máis, coincide con Domenico no seu punto de vista. Non hai que negar o avance dos tempos; antes ben, debemos poñer todo da nosa parte para axeitar a riquísima tradición humanística e filolóxica de Occidente ás inmensas potencialidades do mundo dixital. Eu argumentei que, en calquera caso, na evolución do pensamento non existe solución de continuidade: cómpre, polo tanto, seguirmos cultivando o fondo, e deixar que as formas evolúan segundo os tempos. Os modi dos tomistas, a separación entre trivium e quadrivium (Mercedes Brea comentou, con ironía, cánto se gañaría de volvermos a eles)... deron paso a novas formas de concibir, tratar e transmitir o coñecemento. O Humanismo preconfigurou o Racionalismo e a Ilustración, e na Revolución Francesa se sentaron as bases do pensamento moderno. Ao cabo, da man da revolución dixital, estamos asistindo a outra mudanza, que, de todos depende, pode ser altamente suxestiva e enriquecedora. Sobre a crise, por tanto, das humanidades, pensemos que o propio vocablo crise provén do grego, onde siginfica 'cambio'. Nin máis nin menos.