San Google

Hai uns días sorprendinme a min mesmo tecleando o título de dúas obras dun mesmo autor na ventanilla única de Google para deducir se unha delas era máis «importante» (as aspas son aquí necesarias) ca a outra. A primeira devolvía 600.000 resultados, a segunda 2.400.000. Nin que dicir ten cal foi a miña conclusión. O que me sorprendeu foi a capacidade canonizadora que, de xeito practicamente inconsciente e automático, concedín ao veredito de Google, sen determe a matinar un pouco sobre a calidade e fondura das coincidencias que o máxico algoritmo do buscador é quen de atopar en décimas de segundo. Que importa? O caso é o número, unha cifra que establece un ranquin universalmente recoñecido. Hai unha web moi divertida chamada Googlefight, onde pode vostede introducir dous criterios de procura para ver quen gaña. Algúns «clásicos» son Steve Jobs /vs/ Mark Zuckerberg; Google /vs/ Microsoft; Luke Skywalker /vs/ Darth Vader ou MacDonalds /vs/ Burger King. A xente pasa o rato metendo cousas como Rajoy /vs/ Zapatero, Celta /vs/ Depor,  Beiras /vs/ Feijoo e por aí, o que, entre outras cousas, ademais de evidenciar o pouco que teñen que facer algúns, demostra a tendencia basalmente binaria do seu humano. Eu lembro aínda próximos os tempos nos que existía a profesión do documentalista, un señor ou señora a quen se lle encargaba información circunstanciada sobre un asunto e, pasados uns días, enviaba un dossier impreso, relativo ao particular que motivara a consulta, algo inconcibible en tempos nos que a interfaz de comunicación coa información se basea na absoluta inmediatez e na ausencia do máis mínimo esforzo. Persoalmente superei hai moito a superflua dialéctica ‘papel-dixital’ ou, máis amplamente, ‘tecnofilia-tecnofobia’, entre outras cousas porque, en punto a tecnoloxías da comunicación, a miña profesión de editor obrígame a estar sempre un chisco máis alá ca o común dos mortais. Pero, poñendo unha vela a Google, non son quen de non poñerlla a Gutenbeg. Penso, precisamente, na indeleble pegada que unha cultura (¿) adquirida baixo demanda e desprovista da beneficiosa «xerarquía» que proporcionaba o papel (non é o mesmo un manual ca un libro de texto nin unha enciclopedia ca unha monografía) está deixando cada vez con máis intensidade en xa varias xeracións. Hai unhas semanas reflexionaba neste mesmo furancho sobre o desprezo ao pensamento complexo, case unha característica dos denominados nativos dixitais. Ata certo punto, Google quintaesencia esa ausencia de crítica. Anque, polo demais, San Google serve para todo. A viñeta gráfica é elocuente: «María, ti sabes onde teño os calzoncillos?» «Eu que carallo sei, busca en Google!».

Ambicións e reflexións

Na recente presentación dun libro no que participo cun breve relato (discúlpeme a promoción pero permítame suxerirllo como estupendo agasallo de Nadal: España negra. 27 relatos policíacos, Madrid: Ed. Rey Lear), o editor do mesmo quixo ilustrar ao respectable cunha metáfora da actual situación cultural de España. Agarrou o botellín de auga mineral que tiña diante e un rotulador que levaba no peto da camisa e marcou aproximadamente o quinto superior da botella plástica para afirmar que esa pequena parte, á que probablemente pertenciamos todos os circunstantes,  é a que emerxe dun océano de insondable incultura, oportunismo, zafiedade e corrupción. O resto da botella é o fondo dun iceberg social, paradigma do mal momento que vive o país, lentamente fraguado nos últimos decenios a base dunha alarmante erosión do respecto, a educación e o cultivo do pensamento. Concedo que existe un conglomerado de factores que excitaron tan deplorable depauperación cultural pero non quero esquecer a diminución paulatina dos índices de lectura como un elemento determinante do proceso, malia dubidar en ocasións se como causa ou efecto. O que si sei é que non teño nada que ver con ese fondo de iceberg e que, ben en troques, levo traballando arreo, tanto profesional como persoalmente, contra ese estado de cousas, esperanzado da miña achega a unha sociedade civil moderna, culta e aberta, practicando, precisamente, o respecto e a educación e promovendo, no que podo, o cultivo do pensamento. Por iso sinto que non me merezo un país tan escandalosamente inculto. Non se trata, ollo, de propender unha aristocracia da lectura e recuperar a Proust, Lampedusa ou Thomas Mann como autores populares. Pero digo que entre estes e os produtos literarios de Vicky Martín Berrocal, Naty Abascal ou Belén Esteban debe haber termos medios, nos que exercitar, con saúde e proveito espirituais, a imaxinación e o amor polas causas nobres e boas que fan do patrimonio literario da humanidade un dos cumios do seu xenio. Teño para min que non ler Shanti Andía, Moby Dick, Robinson Crusoe, O último mohicano ou Ivanhoe cando se teñen doce anos é unha perda irremediable. Logo, xa a alma ten callos e durezas que embotan a imaxinación e a lectura perde o seu compoñente de admirable e marabillosa aventura. Que as memorias da princesa del pueblo, compiladas por un tal Izaguirre, e o profundo ensaio Que haría Vicky sexan os best-sellers deste Nadal constitúen, para oprobio de todos, o símbolo dunha sociedade en caída libre.

A hora dos cidadáns

O recente comentario dun amigo induciume a unha reflexión acerca do alcance da crise dos nosos días. Concedo, en efecto, como quere o meu amigo, que dende a perspectiva da gran pestilencia europea de 1348, que levou a unha espantosa morte a 25 millóns dos nosos devanceiros, ou con imaxes como as de Berlín ou Auschwitz en 1945, tildar de crise a actual recesión do consumo só é posible dende a analxesia social a que conduciu o estado do benestar, es decir, a baixísima tolerancia ao sufrimento e as privacións características dunha xeración cocida ao lume da hiperabundancia. Non quero dicir, líbreme Deus, que non me sinta solidario cos desempregados e as familias que as están pasando canutas para chegaren a fin de mes, eu que teño (de momento) o enorme privilexio de ter un posto de traballo, con todos os recurtes e desincentivos que se queira. Pero, como mero cidadán, percibo sinceramente que as dimensións e, por así dicir, a intensidade da crise actual esváense á luz dun universo, aínda cercano no tempo, sumido no horror dos campos de exterminio, as cinzas de cidades laminadas e a insondable desventura das familias desfeitas, a fame, as epidemias, o exilio e a incertidume. Insisto: resulta doado, e desde logo de produtiva rendibilidade electoral (dicir política sería facerlle fraco favor a este adxectivo) endosar á crise económica todos os males. Pero tal vez nos estea ameazando un transo moito máis nocivo e de máis fondo calado; unha crise profunda do pensamento traducida na ruína dunha lóxica estable na que ata agora crimos e que semella non funcionar cando un pai non sabe xa que aconsellar aos seus fillos, pois ve que, nin a mellor formación e a máis completa cualificación, vanlles ser garantía de nada nin asegurarlles unha mínima posición dende a que debuxar o seu mapa do mundo. Cando descremos de todo, e percibimos con dorosísima evidencia que quen nos goberna e debera ser exemplo moral da comunidade é, ben en troques, paradigma de toda corrupción e espello de sinvergonzas, carotas, arribistas e indocumentados, acaso teña chegado, en efecto, a hora dos cidadáns, dos emprendedores, das asociacións cívicas de todo tipo, dos movementos colectivos forxados dende as iniciativas individuais, da mobilización do entusiasmo, da militancia na integridade, da convicción en pertencermos a un gran país onde a clase política hai moito que deixou de estar á altura dos seus cidadáns. Eu, cando menos, non penso renderme ao pesimismo e, como antídoto ao lixo e a crónica sensación de derrota que nos arrodea, seguirei poñendo en práctica o que, supoño, ten levado aos grandes países do mundo a ser o que son: traballar duro na procura de obxectivos sensatos, pensando non en min senón no equipo ao que pertenzo e facendo co meu esforzo individual non só o país que quero senón non o que quero deixar aos meus fillos. O cal, creo, non é pouco.

Asunta

O marino vascongado Shanti Andía, un dos meus personaxes literarios de cabeceira, vello e desenganado do mundo, cría que botar a sonda na perversidade humana é arriscarse a non tocar fondo. Eu tamén o creo. Para certo libro colectivo de historias negras que verá a luz proximamente, escribín hai pouco un relato no que unha nai mata o fillo. Algúen díxome que o conto lle parecía inverosímil pola súa extrema crueza e que unha nai é incapaz dun acto tan brutal co froito da súa entrana. O rapaz do meu relato ten vinte anos. Asunta Yong-Fang Basterra tiña apenas trece. Que a realidade supera con largueza a ficción foi algo que se evidenciou para toda unha xeración de xeito feroz e incontestable o 11 de setembro de 2001, cando dous reactores atravesaron, como un dedo a manteiga, a presuntuosa superestrutura do poder e a vaidade. De por parte, o rostro difuminado de Asunta, encaixado no seu corpo lanzal de gacela, envíame desde as fotos do xornal unha mensaxe perturbadora: ata a vida ten, como as moedas, un valor facial, obxectivo, e outro nominal, subxectivo, que chega ata onde se queira que chegue. Por que mataron a Asunta? Non me interesa o máis mínimo e abomino radicalmente do circo mediático montado arredor da súa tráxica morte.  Só alcanzo a sentir a dor e carraxe dun pai que, como calquera outro, non soubo o que é o amor ata que foi pai. Por que mataron a Asunta? Por diñeiro, por egoísmo, por comodidade, por ansia de dominio, porque estorbaba? Por que morreron catro millóns de xudeus en Auschwitz? Por que os hutus mataron 800000 tutsis? O catálogo de causas, o inventario de matices da maldade é tan ilimitadamente variado como ilimitadamente variado, por boa ventura, é o repertorio de razóns nobres e boas que conducen o ser humano á sublimidade, o xenio e o amor polos demais. Pero se algo precisa dun motivo, dunha causa plausible é a maldade, pois semella que dar cunha razón material  e comprensible, acaso mellor canto máis prosaica, para o asasinato dunha criatura aminora a vesania e ordena un mundo que, doutro xeito, sería aos nosos ollos insoportable e caprichoso.  En troques, si coñezo, e vostede tamén, as causas, estas perfectamente materiais e comprensibles, polas que afogaron douscentos inmigrantes a semana pasada en Lampedusa, homes, nenos, mulleres, os ilotas e esquecidos do mundo, unha nova que seguramente leu vostede de pasada na sección de internacional, mentres procuraba con ansia as últimas novidades en páxinas interiores sobre a morte de Asunta.

Tabletas e pizarras

Na presentación de powerpoint dunhas aulas que impartín en certo curso introdutorio á interpretación textual, incluía unha diapositiva que representaba dúas escenas semellantes pero separadas por dous mil anos: á dereita, a famosa moza do fresco de Pompeia, que, con xesto encantadoramente coqueto, mordisquea o stilus da súa tabella; á esquerda, unha rapaza contemporánea terma nunha man do punteiro electrónico da súa tableta dixital, que suxeita coa outra.  Con este contraste, perante un auditorio de alumnos universitarios de primeiro curso (é dicir, unha magnífica colección de nativos dixitais), buscaba eu ilustrar un punto de partida para a miña exposición posterior: a hipertecnoloxía característica do noso tempo non debe facernos perder o norte, atribuíndo aos medios técnicos unha omnipotencia que, de pouco vale, sen as ideas, e estas son sempre o resultado do xenio humano, tan fascinante como imperfecto, e non da exactitude matemática dos bits. Ao cabo, levamos milleiros de anos facendo o mesmo (interactuar cos soportes da lectura e da escritura) con medios, naturalmente, distintos. Eu comecei o meu periplo pedagóxico cun artello escriptorio que lle imitaba bastante ao monitor do portátil onde escribo estas liñas: unha pizarra, negra e lisa, encadrada dentro dun bastidor de madeira, do que penduraba, atado a un cordelín, un anaquiño de esponxa ou trapo que facía as veces de borrador. Curiosamente, agora, case medio século despois, cun cachivache tecnolóxico asombroso fago o mesmo que facía coa miña pizarra e pizarrín: poñer por letra ideas e reflexións que, doutro xeito, tal vez non pervivisen. Nihil novum sub sole. Síntome privilexiado de ter sido testemuña (e, profesionalmente, protagonista) dunha evolución tan engaiolante e non abeiro o máis mínimo temor da tecnoloxía, tantas veces deostada como unha babilonia informe onde toda perversión e maldade ten asento contra a arcadia feliz dos tempos pasados. Nunca o ser humano leu e escribiu tanto. Fágase vostede, por favor, unha pregunta: cantas cartas escribiu na última semana e cantas lle escribiron a vostede? E agora fágase outra: cantos e-mails puxo na última semana e cantos recibiu? Un interrogante, misterioso e tamén un chisco inquietante, é en qué medida unha interfaz de comunicación tan poderosa, tan inmediata, tan efémera, está mudando sutilmente os nosos xeitos tradicionais de pensar. Rematando o século XX, unha obra clave interpretou maxistralmente os cambios que a imprenta e a cultura impresa induciron na civilización. Esta obra, subtitulada A construción do home tipográfico, chamábase A galaxia Gutenberg. Acaso, no século XXIII outro ensaio sistematice os sinais profundos que Internet e a cultura dixital deixaron na feble pel da humanidade. De por parte, pe ara non perder o norte, eu, que manteño o vicio das estilográficas, sigo escribindo a man a cotío e lembrando que as tabletas da miña nenez, as da Campana de Elgorriaga, eran dun chocolate extraordinariamente doce e saboroso.