23.2.07

¡Al suelo todo el mundo!

Lembro que se votaba nominalmente algo no Congreso dos Deputados, unha moción de censura contra o presidente Calvo Sotelo, creo. Sobre don Leopoldo —cenizo de aspecto pero home cordial e intelixente— había un chiste moi castizo: ¿En qué se parecen España y Portugal? En que el primer ministro portugués se llama Pinto Balsemão y el presidente español tiene pinta de embalsamao.
Eu daquela vivía nun piso de estudantes, no que non había televisión. Había, iso si, moita merda e lembro que un curmán meu despois de vasoirar a habitación, no canto de usar recolledor, metía as pelusas e a porquería recollida nun armario empotrado. Tamén se nos ocorreu meter uns panos de cociña que tiñamos na bañeira dun cuarto de baño que non usabamos (o piso tiña dous) con intención de os poñer a oreo. Iso debeu ser por xaneiro. En xuño, rematado o curso, lembrámonos dos panos e, cando abandonamos o piso, facendo uso da punta dunha fregona trasvasámolos da bañeira a unhas bolsas de lixo, uns foulards postos a modo de mascarilla e contendo unhas náuseas de reglamento.
Naquel piso había radio. E aquel día escoitabamos na radio, eran contra as seis da tarde, a voz do presidente do Congreso (Landelino, Glandulino, Lavilla, paréceme) nomeando as súas señorías e estes ían dicindo si ou no. De súpeto, pasou algo raro, oíronse unhas voces destemperadas e uns berros. O locutor, coa voz quebrada polos nervios, dixo la guardia civil, e repetiu máis baixo —con prosodia claramente domeñada polo medo— la guardia civil entra en el Congreso, hay un guardia, hay un guardia... E tiros. Como unha ráfaga de metralleta. O tableteo e o estrondo de moitos tiros. Logo veu unha noite que puido ser a dos coitelos longos e ficou, monarquía mediante, en nada. Moita viaxe a Portugal, moito tirar arquivos, moito soltarse o ventre, romper papeis… O finado de meu pai repetíanos a min e aos meus achegados unha frase de moda no 36: non vos signifiquedes. Naquela noite, José María García, hoxe de rabiosa actualidade, sorprendeu ao país asumindo o papel dun periodista serio e comprometido cos valores democráticos, cando boa parte de España ―id est, a progresía militante persuadida de que o fútbol era o opio do pobo― cría que non era máis ca un elemento de alienación que se nutría da ignorancia popular.
Un meu amigo, moi querido e de humor moi fino -satirizando aquela primeira expansión do galego que levaba a adaptacións disparatadas e hiperenxebrismos de toda laia- referíase ao golpista ―cañí, decimonónico, con los ibéricos cojones de Godoy o Espartero― como o Teínte Coroel Antón Teixeiro Muíña.
Alá van case tres décadas. Na euforía daqueles anos un esperaba máis destes. Dun tempo a esta parte vivimos en España un ambiente irrespirable, como de sauna na que un leva máis dun día cando entrou só para dez minutos. Véndoo en perspectiva histórica ―e teórica―, diríase que tras trinta anos de supervivencia do sistema democrático consolidado eran máis que fundadas as esperanzas de sacudirnos tanto mal rollo herdado do cataclismo civil vivido entre 1936 e 1975. O 23 de febreiro de 1981 foi apenas unha recidiva. Pero non. Todos os dispositivos do estado de dereito aparecen mecanicamente descompensados polo factor humano. E o factor humano alicerza, na miña opinión, na visceralidade social de non perdoar que outro non pense coma nós. Cando mañá abra o xornal ou vexa o parte das tres pense niso e intente analizar á súa luz o que le, escoita ou ve. A min funcióname. O malo é que non me gusta.

21.2.07

Borrow

Vai para trece anos, Gustavo A. Garrido publicou unha excelente antoloxía de textos de viaxeiros por Galicia dende o século XV ao XX, en tradución do meu bo amigo Leandro García Bujarín, obra á que apoño unha chata, disculpable en libro divulgativo pero que todo bibliófilo botará en falta: a de non especificar a edición utilizada en cada autor antoloxizado. Fóra esta lixeira eiva ―de percepción propia de repelente erudito― é un libro de lectura moi amena e recomendadísima para avivar a reflexión, dende perspectivas alleas ao país mesmo, sobre moitas das peculiaridades patrias ―as boas e as malas― ao longo dos séculos. No mesmo ano, e polo visto respondendo a un pulo de inspiración común, Galaxia tiraba do prelo outros interesantes textos de viaxes (entre outros, Viaxes por Galicia de Silveira da Mota, de remates do século XIX, e Galicia vista por un inglés, tradución de Spanish Galicia, publicada en Londres en 1922, libro cheo de agarimo e sana crítica saído da pluma do xornalista británico, correspondente do Morning Post, Aubrey F.G. Bell). Un texto, creo eu, pouco coñecido e que posúo en edición facsímile da libraría coruñesa Arenas é Recuerdos de un viaje por Galicia en 1850 de Francisco de Paula Mellado, que en realidade é a parte correspondente a Galicia do seu Viaje por España (Madrid, Establecimiento tipográfico de Mellado, calle de Santa Teresa, número 8, 1850).
De entre toda esta rica literatura ex itinere, e habendo viaxeiros moi coñecidos, traballados pola crítica e a historiografía e publicados, por veces en contundentes edicións institucionais (penso na do viaggio do napolitano Nicola Albani, Consorcio de Santiago, 1993, ou a da peregrinación de Cosimo Medici III, Xunta de Galicia, 2005), non cabe dúbida de que o máis senlleiro, suxestivo, e probablemente popular, turista pola vella pel de toro é aquel extravagante e exquisitamente británico vendedor de biblias protestantes coñecido na España do seu tempo -no que é prístino exemplo desa antonomasia palurda tan caracteristicamente hispana- por don Jorgito el Inglés.
Un día de verán, nos aseos dun cámping en Francia, e así como eu saía, entraba un tipo duns sesenta anos longos, como dun metro noventa, fraco, encorvado, coa pel da cor do leite fervido, roxo de pelo e cheo de pencas. Gastaba gafas de cu de botella e ía fardado cunha camiseta de asas de cor amarelo, unha bermuda gris de cadros, calcetíns ejecutivos estirados ata os xeonllos e unhas chanclas de coiro. Para rematar o cadro, portaba na man un neceser de cor rosa, indubidablemente da súa muller. Pensei: británico, claro. Só un británico pode sublimar esa pinta con tal dignidade. Poucos metros despois, as placas de matrícula do vehículo onde vin ao fulano confirmaron a miña hipótese.
Aquel inglés fíxome lembrar, dun modo obviamente subxectivo, aínda diría estético, e sen que acerte a sinalar unha causa indiscutible, ao viaxeiro don Jorgito. Acaso porque nun momento da súa narración este mesmo se describe alto, flaco, de pel branca e pelo roxo. Ou tal vez pola nota de elegante, digna e discreta extravagancia que percorre a obra e a vida de Borrow, outsider, amigo de fillos de Exipto e moinantes varios, coñecedor do caló, políglota de aptitudes insólitas, vagamundo, viaxeiro impenitente e probable pecador que atopou na Sociedade Bíblica e as súas comprometidas encomendas a vía mesma por onde tal vez expiar antigas e inconfesables faltas.
A primeira noticia de don Jorgito e The Bible in Spain atopeina, hai disto ben anos, en Gárgoris y Habidis. Una historia mágica de España de Sánchez Dragó, a quen, cando menos, se non outra cousa, debo iso. De contado, a obra de Borrow, na impagable edición de Manuel Azaña, de excelsa introdución e tradución excepcional, cativoume. Por baixo da perigosa peripecia que implicaba labor tan estrambótico como vender libros protestantes nun país analfabeto, brutal, e fanática e irracionalmente católico, e co trasfondo dunha guerra de resplandores de fogueira, águias de blasón e vellos xerifaltes, latexa a simpatía do personaxe e o seu amor profeso a España e as súas xentes, a intuición natural para a diplomacia e as relacións humanas, a súa ecuanimidade de xuízo e o seu cándido anticlericalismo, que de certo faría as delicias do tradutor. Da parte literaria, salientan unha habelencia natural para a descrición de tipos e paisaxes, cunha sabia administración do truculento ―que fai lembrar outros textos gustosos de crimes mouriscos e maxia zíngara como o estrafalario manuscrito zaragozano de Potocki (probablemente coñecido por Borrow)― e unha axilidade narrativa propia do escritor de oficio, que elevan o libro á categoría de obra mestra da literatura de viaxes de todos os tempos.
As novas de don Jorgito e o seu paso por Galicia non son de agora. O nicrariense Julián Magariños Negreira, falecido na flor da vida, lembra as referencias de Borrow a Os Ánxeles e as Torres de Altamira ―moi, moi cerquiña de onde escribo estas liñas― nun breve artigo de Nós (89, 1931, pp. 82-83): «Jorge Borrow no val da Mahía».
A Biblia en España. Imprescindible. O exemplar que posúo, de Alianza, 1987, encadernado, por certo, por man bastante inhábil, foi fiel compañeiro de viaxes por Europa e, así, lonxe da casa, atopaba nas páxinas de don Jorgito o contrapunto necesario ás saudades do fogar. É sen dúbida un dos meus libros favoritos, ao que volto sempre buscando o bálsamo benefactor da súa lectura, neses momentos en que semella que nada sobra e todo falta ao noso espírito.

16.2.07

Caneca. Unha ficción

Benquerido Abel:
Sei por Rosa que te enteraches da noticia e ben vexo polo teor do teu último mail que non te lembras do Caneca. Despois de tantos anos na vila, ¡mira que non te lembrares do Caneca! Home, se a dicir verdades vai, hei recoñecer que mesmo eu, que non rompín tanto coma ti o contacto co pueblo, ben pouco é o que lembro del e para o pouco que recordo preferiría ser obxectivo e non perderme en ensoñacións líricas. Pero, xa que me manisfestas o teu interese en lembralo, e en honra á precisión que sempre foi en ti característica, tamén eu procurarei ser conciso e directo.

O Caneca era baixo, besgo, a cara chata; como feo, era feo de doerlle a cara, as gafas de cu de botella. Gastaba bisoñé e era claramente parvo. Eu non son psiquiatra nin neurólogo e ignoro a patoloxía concreta que o afectou, un retraso mental en liñas xerais e sen entrarmos en máis detalles. ¿Por qué será tan difícil imaxinar a infancia dun adulto cun retraso mental? Ata semella que nunca foran nenas ou nenos porque existe a convención de atribuírmos a condición da dignidade á natural conformación humana, e esta é unha circunstancia por completo ausente nun neno que mal cacarexa o seu nome ós doce anos. Os nenos parvos non son graciosos nin moito menos e normalmente un desexa apartalos da vista canto antes mellor. En calquera caso, prefiro non imaxinar a nenez do Canequiña, porque teño pra min que se naceu parvo, as circunstancias dos seus primeiros anos de vida (aí che van un par de apuntes: unha aldea en Galicia, plena posguerra) deberon afondar brutalmente a súa innata limitación mental. Nunha mañá da cor da leite presa, adoecido de frío, resecas as augas naturais do corpo nos bastos lenzos, a criaturiña ollaría co mesmo ollar birollo de parvo que tivo toda a vida un mundo raro e escuro, que non lle pertencía nin lle pertencería nunca. Gastaría os folgos inocentes en berrar, soíño, fundido nas sucias sabas, mentres os seus gobernaban a habenza ou andaban bourando nas touzas. Alí era o Gosé, Gosesiño, co pito fóra, as babas duras de se non lavaren, o Canequiña neno. Non vou seguir por aquí.

Recordarás -abofé que non fará falta que revolvas moito na artesa da lembranza- que nas festas da vila a tradicional brincadeira da cativallada, hipocritamente consentida polos maiores, era ir por detrás do Canequiña e sacarlle o peluquillo dun tirón. Dábase o infeliz babeca ós demos e á puta que nos parira, recollía o informe trollo de pelo, cada vez máis mesto de terra seca e o pó do campo da festa, voltaba a o poñer no melón hipertrofiado e de novo, nunha rolda absurda, repetíase a quenda. Ía Caneca á festa fardado no seu traxe de raias, regalábano nos carros con viño país malo como a carne do pescozo e poñíase á morte dos cagallóns que atrapaba. Ría a comparsa arredor do parvo, tornaba o seu mundo a unha demoníaca espiral de mareo na que se sentía estupidamente protagonista antes de aburrírense os circunstantes, veren que a curda de Canequiña xa non era divertida e intuíren un patetismo que, malia implícito, proía. Moitas veces teño marchado para a casa cismando no Caneca, tentando -naturalmente sen o conseguir-, modelar o seu mundo.
Nas feiras dos mércores os nenos iamos ao posto dun quincallas moinante da parte de Bergantiños, mouro el, de mirar atravesado, a lle comprar condóns. Mal queriamos nós os condóns que nin aínda ventabamos como sería aquilo de lla meter a unha muller por algures, algún sitio fedorrento e peludo da entreperna. Pero era o gusto morboso de entrarmos naquel territorio húmido do sexo, placidamente dooroso, o que nos movía. Viñan os condóns en caixas de cor verde, de cartón malo co reverso gris, que traía pintado un trébol. A min dábame un noxo insoportable tocar aquel plástico mollado e mirarlle aquel carapucho na punta. Logo iamos á fonte da alameda a os encher de auga ata que rebentaban. Non sei por qué pero, malia o debuxo, os máis famosos condóns eran "La Gaviota". Eu nunca os vin, pero ó millor a sona lles viña de encaixar ben o nome no verso famoso e proscrito: "Condones La Gaviota, no se escapa ni una gota". Buscarlle consoante a "trébol" era, claro, para matrícula.
Na feira dun mércores da miña mocidade -supoño que mentres eu ía entretendo o tempo en clase de francés ou relixión cun cóengo-, o bo do Caneca -andaría entón pola cotena- foi á ferretería da vila e pediu uns metros de adibal para unhas obras no alpendre. Soportou o vacilón dos circunstantes e marchou ben contento coa súa corda. Fardouse co traxe xastre que tiña para o día do santo (un negro de raia ancha que eu lle recordo moi ben), puxo uns zapatos baratos da feira ben lustrados de cremabúfalo; afeitouse, botou ronquina xeneroso polo bisoñé sobrevivinte de tanta hostilidade, e o varondandi pola jeta; pegou no adibal, foi a unha figueira vella que había de par da casa, enleou con coidado a corda nunha ponla forte tras facer un nó de reglamento que un irmán meirande lle aprendera para o xugo da facenda. Subiu a un tallo centenario, adoito residenciado na cociña. Meteu a cachola inmensa polo lazo, dun couce bateu no tallo e alí ficou dependurado do adibal. A xustiza atopouno de columpio, calvo, amoratado, a lingua de por fóra, a mesma cara besga de parvo de sempre, as gafiñas de pasta grosa e cu de botella. A baíña do pantalón aínda pingaba mexo. Sacara o bisoñé, que, por certo, nunca apareceu.


¿Qué pasou pola cabeza do Caneca para tal decisión? ¿Cal, como será o proceso interior dun retrasado mental que se suicida? Teño algunhas ideas ao respecto pero, ademais de ser moi tarde e sentir a fonda preguiza que na miña estirpe xa é proverbial, non fan hoxe ao caso, ou sexa que, querido Abel, tira as túas propias conclusións.
Eu fico, como sempre, o teu fervoroso servidor, contento de che ter refrescado a memoria e agardando verte por aquí cando queiras.

13.2.07

De arte loquendi

Todo o mundo con algún tipo de contacto co mundo académico, editorial ou científico-técnico poderá dar fe, por propia experiencia, de persoas que, dotadas dunha magnífica capacidade oral de expresión, son pésimos escritores (pesados, reiterativos, sen matices, de sintaxe torturada e períodos interminables, ou simplemente aburridos sen máis) e, en troques, doutras que brillan por unha pluma (non pensen mal…) elegante, áxil, estética e intelixente e como oradores ou meros charlistas non son quen de rematar coherentemente unha frase. Uns anacolutos con pernas, vamos.
Isto, que é a excepción, pretende apenas ilustrar a regra, que, na miña opinión, se substancia en que a corrección na expresión lingüística é (e se non o é, debe selo) unha propiedade global, que, por unha banda, se estende aos dous terreos da linguaxe, o da interacción (a expresión oral) e o da transacción (a expresión escrita), e, por outra, non é máis ca a manifestación externa dunha propiedade máis oculta e primaria, isto é, a organización xerárquica e estruturada do pensamento.
Franz Josef Strauss, aquel político bávaro tan listo como reaccionario, aconsellaba aos políticos pensaren de xeito complexo e falaren de xeito sinxelo. Hoxe, creo eu, o que impera en todas as ordes da vida pública e do foro é xustamente o contrario: preténdese moitas veces dar o matute dunha idea no fondo estéril, pueril, superflua ou collida polos pelos cunha linguaxe ampulosa, chea de dobreces, frases feitas e reiteracións que, no contexto da permanente superficialidade, présa e efemeridade nas que nos movemos, disfrazan aquela de substancioso argumento. Eu creo que en liñas xerais se fala mal e se escribe peor porque se pensa de pena. E non o digo dende a posición dunha pretendida "aristocracia lingüística" propia de filólogos. Tiven ocasión, este ano por segundo consecutivo, de impartir unhas horas nun curso de técnicas de expresión oral para profesores e investigadores da universidade compostelá, onde eu partía precisamente como base da miña intervención na corrección da expresión considerada unha propiedade global (outro cantar son, naturalmente, os aspectos «dramáticos», de capacidade comunicativa, logopédicos, de medo escénico, e demais). O que menos había entre os alumnos matriculados no curso (ao igual ca o ano pasado) era filólogos e puiden comprobar que, dun lado, a preocupación por unha expresión correcta é un desiderátum común a todos os eidos do coñecemento, e, doutro, a unanimidade apuntaba a que, en efecto, se fala mal porque se pensa mal. Os medios de comunicación audiovisual e escrita (agás honrosas excepcións) son, concluïamos, boa mostra disto.
Eu lembro (e moita máis xente da miña quinta sancionará a lembranza) a cántos aburridos exercicios de redacción nos obrigaban na primaria e no bacharelato, con exemplos maxistrais do que hoxe chaman transversalidade: o mesmo tocaba redacción sobre las vacaciones en Lengua Española ca sobre as efemérides marianas del mes de Mayo en relixión ou El discurso de José Antonio no Teatro de la Comedia en Formación del Espíritu Nacional. Hoxe ―e o digo como pai― parece non existir tan fructuoso e rendible exercicio escolar.
Algo malo está ocorrendo ao respecto. Ao mellor esaxero e non é para tanto. Pero os signos non son bos. Un veciño, bo amigo, pai dun rillote de dezaseis anos, pediume lle aconsellara unha boa edición de La casa de Bernarda Alba, obra, polo visto, de obrigada lectura para o rapaz. Semanas despois de administrado o consello, topei co mozo e quixen calibrar nel, cunha sinxela pregunta, a fondura da pegada lorquiana. Facendo gala desa marabillosa prosodia adolescente e compostelá, contestoume:
-Bah, sí, mola. Va de una pava que tiene un marrón en casa con las hermanas que te cagas.
Algo hai que facer.

11.2.07

Domingo. Chuvia. A levedade do ser.

Creo que a misión da comunicación feita arte narrativa debe ser premer no nervio que nos fai sentir ben ou mal, pero nunca deixarnos indiferentes. Os bos libros son coma os viaxes, que se comezan con desgana e un chisco de desconfianza e se rematan con melancolía. Persoalmente, lembro que tal propensión á «marcaxe» emotiva derivada de certos produtos comunicativos é moi antiga. A primeira película da que teño como recordo unha inquietante ferida sentimental é El coleccionista de William Wyler (1965) ―que puiden ver tal vez con sete ou oito anos― cunha belísima Samantha Eggar coa que soñei durante anos.
Supoño que co paso do tempo, ao igual que pasa cos amigos, vaise reducindo paseniño o inventario de películas, libros… aos que, pasados pola esixente peneira da verdadeira emoción, lles atribuímos un lugar autenticamente senlleiro nas nosas preferencias. Non falo de pelis ou libros que nos gusten simplemente, senón deses poucos produtos aos que, por así dicilo, lles recoñecemos algo de nós, nunha sorte de transferencia emocional na que somos quen de entrar na pel dos personaxes e sentir que as percepcións, sentimentos, vivencias destes son tamén nosos. Nesta apropiación única, persoal e intransferible dunha historia allea inflúe, non cabe dúbida, o contexto no que a apropiación ten lugar. A primeira vez que vin A lista de Schindler foi nunha situación que é imposible imaxinar máis allea ao contexto da propia historia: nun cine de verán, en pleno mes de agosto en Siles, pequena vila na serra xiennense de Segura. Logo vin e revín moitas veces o filme, sen dúbida unha das mellores películas da historia.
Voltando de Madrid no Talgo, un serán escuro e chuvioso de inverno, vin The Accidental Tourist de Lawrence Kasdan, baseada na novela de Anne Tyler, unha historia de amor e desamor, de afecto e desafecto no seo dunha parella que vén de perder traxicamente o seu pequeno, unha das películas, que como a de Wyler ou a de Spielberg, ten tocado na freba máis fonda do meu ser humano. Estou convencido de que o marco no que vin a película ―comodamente instalado na butaca do tren, aillado mercé aos auriculares, co máxico contrapunto da paisaxe gris que amosaba a ventanilla do vagón... o conxunto de factores que os alemáns denominan Gemütlichkeit― concedeu ao filme unha percepción moi especial, indisolublemente unida a esa circunstancia. Unha fantástica película. Unha inesquecible lembranza. Recomendo, de ser posible, vela en versión orixinal (coa servidume, necesaria, dos subtítulos, claro) para descubrir a sensual voz ronca de Katherine Turner (na foto). Magnífico William Hurt (na foto) no difícil papel dun home sen afectos, cunha vida falsa. Marabillosa Geena Davis, a extravagante adestradora de cans, que pouco e pouco vai facendo mudar os puntos de vista do protagonista.
Outra película para min de cabeceira é The Remains of the Day de James Ivory, baseada na novela homónima de Kazuo Ishiguro, e lamentablemente traducida por Lo que queda del día, cando o máis doado era, neste caso, ser fiel ao orixinal e traducila simplemente por Os restos do día, en alusión creo, a ese momento marxinal de cada día, ese monento de íntima levedade, no que a ama de chaves ―fantástica Emma Thompson― e o maiordomo ―que dicir de Sir Anthony Hopkins?―, no que todos e cada un de nós, facemos contas coa nosa existencia. Exquisitamente británico, malia xermanófilo, James Fox (inesquecible Chacal). É mágoa non ter lido a novela; algo ao que terei que poñer remedio.
Descubro nestas predileccións moito do minimalista que, supoño, levo dentro. Nas dúas películas devanditas, a de Kasdan e a de Ivory, hai unha contención expresiva, unha elegancia narrativa alicerzada no principio de less is more ao que me sinto progresivamente máis adherido. Anóxanme as estridencias e o barroquismo expresivo da maior parte do cine español. A delgada liña que separa a pretendida cercanía e a pura vulgaridade é extremadamente tenue.
Minimalismo. Outro día falamos de música e máis cine.
Segue sendo domingo. Segue chovendo.

8.2.07

These wonderful years

Noutros artigos desta bitácora teño reflexionado sobre os efectos, na miña opinión, perversos desa milonga que os que hoxe mandan en San Caetano deron en chamar «Ano da memoria», e que, como a Lei homónima do goberno central, pasou sen pena nin gloria nin provocar máis ca indeferenza en xentes de miras autenticamente progresistas, pouco dadas a sectarismos e que fían máis do presente e o futuro que das sombras, ominosas, do pasado. E ollo que isto o di o neto, sobriño e sobriño neto de represaliados polo fascismo, que nalgún caso, como o dun brillante xornalista e poeta, renderon a vida á barbarie antes ca dobraren a cerviz.
Entendo que dous, cimeiramente, son eses efectos perversos dos que falo. Un, ademais de perverso innecesario, é o de afondar cando menos convén nunha fenda sociopolítica entre aquelas dúas Españas de don Antonio (unha das cales, setenta anos máis tarde, ha de helarte el corazón: elixa Vde., entre Francino e Jiménez Los Santos, a súa), fenda no labor da cal, por certo, don José María Aznar revelouse un virtuoso e, con todo -e contra o que cabería agardar- diariamente traballada pola actual clase política, obsesa de demoscopias e réditos electorais, coa descualificación por estratexia, máis que proclive a buscar, a prol de todos, espazos de entendemento, que os hai e moitos.
O outro efecto relaciónase coa vivencia implicitamente negativa e triste que, nunha inferencia malia implícita case necesaria, a recuperación da memoria atribúe aos anos nos que esa memoria era ilegal e reprimida. Quero dicir que unha cousa é que o franquismo fose un réxime abominable en todos os sentidos e outra, ben distinta, que os españois non fosen felices entre 1940 e 1975. A recuperación da memoria ten como base a satanización do franquismo, o que estimula a esixencia histórica de que a xente non experimentase baixo a férula do Movemento máis ca medo, represión e tristeza. Nada máis lonxe da realidade. Moita xente se enfrontou á ditadura e pagou co sufrimento e a tortura, cando non coa vida, o seu valor. Pero que moita outra xente non o fixera, e intentase montarse a súa película vital como boamente puido, non os converte en cómplices daquela.
Coa fin da posguerra, e a chegada dos planes de desarrollo, os seiscentos e as neveras, a televisión e a substitución do búnker polos tecnócratas (lembran os tres López do Opus Dei: López Rodó, López Bravo e López de Letona?), arribaron tamén á vella pel de toro os melenudos capitaneados por catro rapaces de Liverpool que, ao seu propio dicir, chegaron a ter máis sona ca Xesucristo. Ao pouco outros nomes como Bob Dylan, The Rolling Stones, Elvis Presley, Jim Morrison, The Kinks, The Animals… comezaron a soar, irreverentes e levantiscos a oídos afeitos á salmodia curil das novenas e besbesellos de beata. Nas nosas latitudes, Los Bravos, Los Brincos, Los Mustang, Los Sirex… abriron os vieiros dunha por veces delicada convivencia entre a modernidade, o desenfado e a gana de vivir dunha mocidade a quen a guerra collía xa de lonxe e un réxime disposto a perpetuarse á súa sombra. Logo, nunha eclosión imparable, a cultura e os modos de vida traídos da man pola música moderna acabaron impoñéndose en todos os recantos da Península.
Un libro que me envía o meu querido colega da Universitat de Lleida, Javier de Castro, editor por profesión e especialista na cultura pop por devoción, dá conta daqueles tempos, para min, e supoño que para moitos da miña quinta, xa tinguidos pola morriña dos anos mozos. Trátase de Quan Lleida era ye-ye. Musica moderna i societat (1960-1975), de coautoría de Javier, Álex Oró e Josep. M. Ruiz, e brillantisimamente editado por Pagés Editors, de Lleida, en 2005. Desfilan polas súas case catrocentas páxinas a gran formato e toda cor, con riquísima profusión de documentación gráfica, non só os grupos, as orquestas e as súas vicisitudes e relacións co tecido social do país, senón tamén outros moitos aspectos como as tendas de discos e material fonográfico e musical, as características laborais do mundo da pachanga e os grupos ye-ye, as dificultades impostas polo réxime aos bailes e que entendía como procaces manifestacións de modernidade, a emerxencia do folk e os seus contactos xenéticos coa oposición á ditadura, os concertos, os guateques, os asaltos, a estética das fundas dos discos, o nacemento das discotecas, boîtes e nightclubs… Unha experiencia «provincial» doadamente extrapolable a, creo, todas as latitudes da Península (unha idea, por certo, para calquera con azos e capacidad para poñela por obra no caso da Coruña, de Ourense…): quen non lembra aqueles grupos con profusión de apócrifos xenitivos saxóns: os Dancer's, os Cunter's (eran de Cuntis, daí o nome), a Orquesta X, Gran Parada, Poceiro, Sintonía de Vigo... os órganos Farfisa e as guitarras Fender, as baterías Ludwig, o ambiente das salas de fiesta, a emoción do primeiro morreo escoitando "Por un sorbito de champán", o cuba-libre de garrafón e o tufo a suor e Varon Dandy ?
Aqueles marabillosos anos.

6.2.07

Os Beatles de Cádiz e a Cidade da Cultura

O complexo de inferioridade é algo rampante na vida española. No caso concreto de Galicia, entre o substrato pailán e o triunfalismo desmedido (xa saben: Galicia, país de ensoño; Presume de país e demais consignas de carimbo semellante) ármase un cóctel terrible, que conduce ao extravío de personas e personaxes de pouco fundamento. Ao meu ver, a mellor receita contra o pailanismo é sacar peito, adquirir conciencia dos nosos valores ―e temos moitos― e ponderar en positivo, pero sempre con sentido crítico e relativizante, as nosas capacidades sen necesidade de buscar puntos de referencia ou comparación no que fan ou teñen franceses, británicos ou americanos. Contra o triunfalismo desmedido, base de todo nacionalismo, eu recomendo aplicar aquela constatación que Jaume Perich dedicaba na súa Perichmicina aos fanáticos da España cañí do Réxime: o Amazonas é o río máis caudaloso do mundo; en cambio, o Ebro non.
As declaracións dos mandatarios de San Caetano e adaíles da nosa vida cultural sobre a dimensión internacional que lle prevén a ese monumento á megalomanía intitulado Cidade da Cultura, que en opinión, por exemplo, do presidente da Xunta, señor Pérez Touriño, estaría na liña do Guggenheim bilbaíno, ou, aínda, da Tate Modern londinense, o Centre Pompidou luteciano ou a Biblioteca de Alexandría, fanme lembrar a tendencia tan hispana a ennobrecer o noso non polos seus valores senón polo parangón con valores alleos xa universalmente recoñecidos. Lembran, por exemplo, aquilo de que o pazo de Oca é o Versalles gallego? (Ocorrencia dalguén que, obviamente, nunca estivo en Versalles). Na miña opinión, iso de situar a Santiago, como factor de cultura e arte internacional, ao nivel de Bilbao, ou aínda de Londres ou París é unha pretensión tan innecesaria como descabelada e recórdame, na súa desproporción, aquela banda dos anos sesenta que respondía ao nome de Los Beatles de Cádiz, pero cunha diferenza: a que vai do humor ao patetismo.

4.2.07

PSC (Partido do Sentido Común)

Referíase hai pouco nun artigo publicado en El País, que subscribo da cabeza aos pés, e a lectura do cal recomendo vivamente, Antonio Muñoz Molina ao estado de delirio no que está sumida a vida sociopolítica deste país noso; ah! refírome a España, o meu país, por suposto. Creo que alicerza no delirio crer que España é unha especie de invento dos Reis Católicos, refrendado logo polo Requeté e Francisco Franco. É, polo mesmo, un delirio a obsesión por desmembrar algo tan sólido que, por iso precisamente, resulta tan difícil de desmembrar.
Engordar o catálogo actual do delirio hispano é tarefa nada ardua. É un delirio, por exemplo, que cando un mosso d’esquadra detén a un ciclista por ir enriba da bici en pelota picada na vía pública o peso da lei recaia no axente da lei. É puro delirio que unha central sindical convoque ao diálogo, a enquisa e o debate cando se recibe o anuncio de que a xerencia de certa empresa pública, en atribución das súas competencias e en exercicio da súa obriga, vai someter ao seu persoal a un control horario (sistematicamente incumprido, como non, pola maior parte do sector máis soliviantado perante a nova). Aquí debátese todo, todo é opinable pois o principio de autoridade vai en contra do talante e é politicamente incorrecto. É de auténtico delirio perder seis escanos nunhas eleccións e gobernar un país. A política, a vida pública está chea de frikis. É a hora dos acomplexados, dos tipos raros, dos indocumentados, dos incultos, dos ambiciosos, da ausencia de reflexión serena, da emerxencia dos mediocres que matarían antes de perderen a sinecura que lles proporciona a erótica do mando, a secretaria, o coche oficial, axendas de infarto que os inducen a crer na súa mesiánica importancia, que os catapulta diariamente aos xornais, que os releva sobre a masa de pobres mortais que vivimos no intolerable tormento do anonimato. É delirante ver que unha opinión é de seguido adscrita á militancia ou bandería dun determinado partido, sen ter en consideración que, aínda que pareza incrible, a independencia é tamén unha opción. Non hai máis ca delirio en empeñar toneladas de tempo, enerxías e diñeiro en proxectos culturais faraónicos nun paisiño de quinta fila cun patrimonio arquitectónico esnaquizado, en lamentable estado de permanente descoido e esquecemento. Un delirio é o que sustenta que individuos con follas de servizo de escandalosa mediocridade e serias dificultades para a expresión oral coherente sexan os mandatarios dos partidos, os responsables da vida pública e cultural de institucións, corporacións e sociedades. É delirante ver a fachenda e a chulería que exhiben donnadies que antronte eran o mesmo que voltarán a ser cando lles pase a hora e o electorado ¡ai, o electorado, sempre tan veleta! mude. Daí o apego ao machito, a inquebrantable lealdade ao xefe (versión posmoderna dunha sorte de Führerprinzip), a adulación por norma, a ausencia de crítica co que está arriba, non vaia a ser que se caia en desgraza e se perda a prebenda que dá acceso a un mundo vedado en calquera outra circunstancia. É un delirio comprobar como o traballo serio, rigoroso e honesto é parasitado por oportunistas sen escrúpulos, vagos e incompetentes incapaces de faceren nada por si sos pola sinxela razón de que o traballo serio, rigoroso e honesto é un labor difícil, árido, produto da dedicación e das horas, e, as máis das veces, case anónimo. Ver aos servidores públicos, algúns ben feos e desprovistos de todo atractivo persoal, responsables en calquera caso de cometidos tan glamurosos como facer estradas, a educación ou a xestión da sanidade, pululando polos medios de comunicación cal estrelas do show business é delirante. É de delirio ver que todo se formula non en termos de por que (alicerce secular da racionalidade nos argumentos e decisións) senón en termos de por que non. Que é se non delirio retirar honras aos mortos? Obrigar a un neno de Palencia de pai madrileño e nai segoviana, que reside conxunturalmente en Pontevedra, a estudar ciencias naturais en galego? Chamar castelán ao español? Valorar, por lei, como profesor excelente ao que elabora guías docentes de moitas páxinas e non ao que é excelentemente valorado polos seus alumnos? Non é delirante que se lle pidan contas aos profesionais de todas as esferas e nunca aos políticos, malia todas a súas eventuais desfeitas?
E, coma no conto de Andersen, mentres o delirio medra e invade todo, o sentido común, a independencia de criterio e a intelixencia, vítimas dun letargo de cansazo, indiferenza ou inutilizante estupor, seguen decindo que o vestido do rei é unha fermosura.