letraBytes

Unha persoa moi próxima e querida é un dos máis implacables críticos da columna Bágoas de crocodilo que todos os sábados, publico en El Correo Gallego. Dotado dun notable espírito práctico e dunha integridade que fai boa a sentenza de que onde hai confianza dá noxo, o meu crítico, tras someter a minucioso escrutinio cada columna, ponme os puntos nos íes e transmíteme o seu xuízo, por veces contundente e rigoroso, pero sempre sincero, polo cal eu o valoro especialmente. Unha cousa que me chama a atención é que esta persoa, bastante máis nova ca min, non le nunca en dixital e agarda invariablemente a dispoñer do xornal en papel para ler estas sabatinas bágoas do crocodilo. En ocasións, mesmo, sendo eu vítima dunha certa ansiedade por coñecer a súa estimación, téñolle insistido en acceder ao texto na Internet, pero nin por esas: ou me le en papel ou non me le. Entendo a súa posición, claro. Compártoa? Non estou certo. Nesta complexa transición da edición e a lectura convencional á edición e a lectura dixital, custa bastante manter a cabeza fría. Lembro, aínda con desacougo, a certa profesora da nosa universidade que, pola súa saúde, pregoume retirar a súa tese de doutoramento do visor parcial de Google Books: intentei facerlle ver que os seus dereitos estaban escrupulosamente garantidos; que o texto non se podía copiar, pegar nin imprimir; que, en contrapartida, o acceso universal a través do buscador estándar da Internet aseguraba un impacto planetario á súa investigación. Non houbo forma. A fenda entre cidadáns analóxicos e dixitais, malia ir desdebuxándose paseniño, resulta aínda un muro infranqueable para moitos. É curioso que este crocodilo chorón, que comezou o seu periplo escolar cunha pizarra e un pizarrillo no Grupo Escolar José Antonio e que ata hai non moito cría que a máis marabillosa tablet era a de La Campana de Elgorriaga, teña que tomar partido nesta absurda dialéctica de tecnofilia versus tecnofobia, facendo valer que é autor de dous manuais de edición (un e dous) e pousidor dunha biblioteca de preto de 4000 volumes impresos. Se ata unha vez me chamaron “Juan el Digital”! De por parte, creo que ler é un dos máis deliciosos e enriquecedores exercicios aos que se pode entregar o ser humano, e o soporte, que, por certo, vén evoluíndo sen solución de continuidade durante milleiros de anos, é o de menos. É fascinante atopar entre os vellos volumes da biblioteca do avó unha primeira edición de Freud en castelán, abofé. Pero non o é menos, acceder ao facsímil dixital da primeira edición de The Last of the Mohicans no website da Universidade de Chile. A parti de aquí, cada quen pon o til onde lle peta.

Penedos y croyos

No meu bacharelato, o bacharelato clásico con catro anos de elemental, dous de superior e COU, pasabamos media vida facendo redaccións. As redaccións constituían un exercicio escolar altamente recomendable, pois, sobre a arquitectura sintáctica, practicábase unha ximnasia intelectual que incorporaba tamén a creatividade, unha compoñente máis lírica e individual que, por veces, podía ser orixe de especimes inesquecibles. Ademais, as redaccións eran, por usar da terminoloxía actual, dunha extraordinaria troncalidade: faciamos redaccións en relixión e historia sagrada (lembro, por exemplo, El mes de María o El éxodo del pueblo de Israel); en lingua española (Las vacaciones de verano; La generación del 98; La navidad); en Formación del Espíritu Nacional (Efemérides del mes de octubre; El discurso de José Antonio en el Teatro de la Comedia). Un profesor de ciencias naturais, mozo el, que aínda non estrelara contra a burramia colectiva dos seus pupilos as ínfulas dunha licenciatura recentísima, tivo a ocorrencia de nos encargar en segundo unha redacción que levaba por título: Viaje al centro de la tierra. Ao pouco, e en ocasión de render oralmente o froito do noso coñecemento xeolóxico perante o resto dos compañeiros, un brutarate da parte da Ulla, tan grande como inxenuo, leu o seu exercicio. Comezaba: «En mi viaje al centro de la tierra encontré penedos y croyos de diversas clases». 
Hoxe, a permanente interacción dos rapaces con máquinas informativamente omnipotentes en alianza cun ensino patoloxicamente obsesionado pola adquisicion de contidos epidérmicos y acríticos, ten conducido, na miña opinión, a un descenso alarmante na calidade da escrita, claramente relacionado cun descenso, aínda máis alarmante, na calidade do pensamento, unha queixa que escoito con demasiada frecuencia a profesores universitarios, aos que, loxicamente, lle toca facer a colleita dunha pobre e insuficiente sementeira. De que serve dedicar un tema teórico aos conectores cando, na práctica, o alumno non sabe aplicalos na escrita? Non sería, tal vez, máis positivo inverter o proceso? Dou fe de que meus fillos adican horas a contidos dos que eu tiven coñecemento só na carreira. Tras chapar a prosa medieval galega, e devolverme con relativa eficiencia os conceptos previamente deglutidos, tomo a molestia de preguntarlle ao rapaz: «Ti sabes o que quere dicir haxiográfico?», ao que me resposta que non, porque iso non llelo explicaron. Sendo isto malo, o peor, acaso, é que o sistema educativo non estimula a curiosidade do saber, máis ben, en troques, a anula substituíndoa por unha adquisición teórica, tan cega como inútil. Pregúntome se, con toda a artillaría tecnolóxica e o abigarramento dos libros de texto de que hoxe dispón, un rapaz contemporáneo sería capaz de imaxinar, nunha hipotética viaxe ao centro da terra, penedos y croyos de diversas clases.

Oficios da transparencia

Poucas cousas hai co poder de evocación da voz. Unha muller fermosa ou un home atractivo cunha voz desagradable revisten unha anomalía que os fai incompletos e repugna os sentidos: é moi guapo/a, pero a voz lle axuda ben pouco. Cantos chascos levamos, vendo por primeira vez unha persoa da que só coñeciamos a súa voz, tras tempo, a veces anos, de relación telefónica! Como os olores, lembrar as voces ten algo de fantasmal pois non é doado actualizar mentalmente sensacións físicas. É como querer lembrar o cheiro do polo asado, do limón ou do número 5 de Chanel (que, por certo, a min sempre me lembrou un enderezo). Inténteo: peche os ollos e lembre as voces de The Joker (Batman), o padriño Corleone, o encantador galopín "Shaw" Gondorf (O golpe) ou o axente John Preston en O cuarto protocolo. A voz española de Nicholson, Brando, Newman e Caine, a do dobrador Rogelio Hernández,  apagouse para sempre en xaneiro de 2012, o tipo de nova na que a xeneralidade do persoal, afeito ao morbo da permanente escandaleira política, non repara. O recente pasamento de Constantino Romero acadou, sen embargo, maior trascendencia, pois a voz de Darth Vader ou Clint Eastwood tiña, para o gran público, un físico coñecido, o dun español orondo, con cara de boa persoa e pinta de veciño do 4ºA. O oficio de dobrador imítalle algo ao de editor. Nunha entrevista de 2008, o deseñador editorial Jorge de Buen declaraba: «O deseñador de libros ten que ser invisible, como unha copa de cristal». Tal é o que lle acontece aos dobradores, unha profesión paradoxal: voces de extremada popularidade  (pense en Homer, Marge, Bart ou Lisa Simpson) que pertencen a persoas por completo descoñecidas... mentres non abren a boca, supoño, tansmiten o enderezo un taxi ou piden un café con leite e o taxista ou camareiro os mira con curiosidade extrema e dilles: de que me soa a súa voz?  Recentemente o dobrador Hernández recoñecía: «o público vai ao cine a pasalo ben, a rir, pasar medo ou emocionarse, e estou convencido de que moi poucos comentarán ao saír da sala de exhibición: ‘oe, que ben dobrada está a película que vimos’, senón, ‘que boa película ou que mala ou regular, ou en fin, pasamos o rato’. Paralelamente, se, ao remate dunha magnífica novela, o lector exclama só que magnífica novela, é moi probable que o soporte material de tanta excelencia literaria sexa un libro ben ou moi ben editado. Así que, por seguir cos símiles, editores e dobradores teñen algo en común cos árbitros de fútbol: o mellor é que non se fale deles. Algo que, madia a levan, non acaban de entender os nosos políticos.

O paxariño azul e o efe branco

Contra a percepción social de que Twitter ou Facebook son falaces sucedáneos da verdadeira interacción humana, o sociólogo esloveno Slavoj Zizek celebra «estas comunidades artificiais pois permítenche fuxir do teu lugar asignado na sociedade». Se, en efecto, as redes sociais facultan que a xente sexa realmente quen quere ser e non quen debe ser por imperativo de imposicións ou convencións sociais, iso implica necesariamente afirmar que os humanos temos un compoñente exhibicionista de natureza basal e que, como o aire que esiximos trece vecer por minuto, precisamos da aceptación e aínda o aplauso dos demais verbo das máis diversas facetas da nosa existencia: dende o novo look dunha adolescente ata as instantáneas dixitais dunha parella de xubilados en Loro Parque; dende os pinitos narrativos dunha ama de casa ata as sesudas opinións políticas dun profesor de secundaria. Resultando esta constatación dunha obviedade aplastante, podo modular o argumento cara a unha derivación panorámica: Internet non é, en efecto, un sucedáneo traizoeiro senón un perfecto remedo ou translación tecnolóxica do mundo real. Na miña profesión, e contra a percepción de que a Internet é unha sorte de ora leonis onde todo ladroízo ten asento, fártome de argumentar que non está máis exposto a usos fraudulentos un documento en acceso aberto na web dunha universidade ca unha revista nun quiosco de Arzúa: a protección dos dereitos e os dispositivos xurídicos para a mesma esténdense a esa e aquel en idénticas condicións; oura cousa, claro, é que determinadas condicións técnicas estimulen fenómenos que raramente, ou doutro xeito, teñen lugar no mundo real. Igual que copiar e pegar un texto en segundos ou colocar nun escaparate planetario unha foto familiar de hai cen anos son privilexios do mundo dixital, tamén romper a incómoda barreira de timidez ou soltar as amarrallas da nosa intimidade son o curioso produto dunha aínda máis curiosa escena: un ser humano so, en diálogo cun monitor  tras o cal late o ancho mundo.  Pero a realidade é moi túzara. Un docente aburrido é indefectiblemente  un docente aburrido coa mellor tecnoloxía de campus virtual e un pelmazo é igual de pelmazo no Facebook ca nun encontro casual nos conxelados do Mercadona. Eis, tal vez, a razón de que, malia disimulármolo, todos soñemos con ter, como Paris Hilton ou Kim Kardashian, catorce millóns de seareiros en Twitter e cotizar $US 10.000  por tweet. A vida misma. De por parte, eu non desespero: con dedicación, traballo e integridade todo chega.