Para bellum

Na miña opinión, unha das mutacións máis cruciais que se produciron na difícil e lenta progresión histórica da civilización occidental ata o presente é o papel da violencia e a guerra. Un monográfico recentemente publicado por nós trata moi oportuna e incisivamente, entre outros temas, o da necesaria función da social que ao longo da historia xogou a violencia individual, de intensidade menor, como compensadora de inestabilidades que, de se conteren, terían consecuencias colectivas de intensidade moito maior. A mutación da que falo podería resumirse, talvez de xeito excesivamente panorámico, neste aserto: ata a invención do Estado de Dereito e a democracia, en 1789, os pobos de Europa vivían para a guerra, a violencia e o sufrimento, e estes eran os alicerces da súa existencia. Non quero dicir, claro, que dende entón non se produciran en Europa acontecementos bélicos espantosos e, por razóns tecnolóxicas, de consecuencias moito máis devastadoras dos que tiñan acaecido ata entón. Falo, como dixen, dun lento progresar da filosofía social imperante cara ao recoñecemento do carácter esencialmente anómalo da guerra. Para nós, a guerra é, ou debe ser, a excepción, un estado de anormalidad colectiva do que é preciso saír canto antes. Así, unha guerra contemporánea ten -máis ou menos- unha duración: 1914-1918, 1936-1939, 1939-1945. Na Idade Media e boa parte da Moderna, a guerra era unha situación permanente, unha maneira de vivir: os nobres, xerarquías da Igrexa e militares as provocaban e os servos e simples as aceptaban como o estado natural do mundo; os enfrontamentos bélicos sucedíanse entre as nacións sen solución de continuidade de xeito tal que o intento de acoutación cronolóxica dalgúns destes enfrontamentos produce exemplos autenticamente espeluznantes: a guerra dos Trinta Anos, a guerra dos Cen Anos. Nós, ademais, habitamos unha sociedade analxésica que, como lóxica consecuencia do estado do benestar, ten desterrado a dor e instituído o hedonismo, a comodidade e a absoluta ausencia de sufrimento como pautas de vida; en contraste, a vida dos nosos devanceiros estaba marcada a nefasto lume pola enfermidade e o sufrimento, no mellor dos casos, e pola enfermidade, o sufrimento, a fame, o sometemento e as privacións, no peor.
De entre a permanente e nutridísima oferta editorial de evocacións épicas da Idade Media -dalgunha especialmente memorable xa se deu conta nestas páxinas-, quero destacar hoxe un romanzo storico moi notable, El sordo rumor de la batalla (Il sordo rumore della battaglia, Bompiani, 2002), publicado en 2008 por Alianza, o seu autor Antonio Scurati. Situada cando o século XV agoniza, e no contexto do belicismo de Carlos VIII de Francia contra os estados de Italia, a novela de Scurati non se queda na epiderme dos acontementos, algo, mutatis mutandis, repetido ata a saciedade en best-sellers de infame recordación. O autor, con habilidade obvia e documentación abrumadora, desenvolve un mundo real, subxacente á linealidade e ausencia de arestas da épica, un mundo feroz onde as persoas sofren, senten medo, dor e angustia como resposta absolutamente humana á unha brutalidade elevada a norma de conduta. A irrupción das primeiras armas de fogo por parte do exército francés serve a Scurati para evocar dende a atmosfera da soldadesca cambios que, como o propio Renacemento -telón de fondo da obra- aos poucos van definir a guerra moderna, o mundo moderno: el viejo sol de los caballeros errantes, que brilla en una tierra sumida en las tinieblas de la brutalidad, se aproxima al ocaso, pero el mundo renace en el esplendor de una humanidad renovada por las obras de su intelecto (p. 307).
Xa que o tempo é un abismo insondable, ben podía ser que eu e máis vostede naceramos no século XV. Oíndo ecoar ao lonxe o xordo rumor da batalla, sáeme da alma exclamar; que sorte tivemos!