Post de san Luns

Cando argumento o duro que é, entre todos os labores e compromisos diarios, esprimir a cachola para alimentar case diariamente un blog, algún bo amigo a quen ―nobre homenaxe da amizade― o afecto probablemente lle fai esaxerar, anímame a teimar na mantenza destas páxinas dando como unha das principais razóns que está moi ben escrito, gabanza que, sequera sexa pola boa fe, eu acepto de grao. Persoalmente son da opinión que cando un non ten nada que dicir o mellor é non dicir nada, sentenza lapidaria que non se debe a Ortega, nin a Chesterton, nin a Wilde, nin a Protágoras, nin a Hesse, nin a Nicéforo Focas, nin a ningún deses proverbiais fornecedores de frases impresionantes, senón a Juan L. Blanco Valdés, que está plenamente convencido de que a tal sentenza agocha unha verdade incontestable, luz e guía a seguir por moitas bitácoras que polo proceloso océano cibernético pululan, dignas ben delas de pasaren a mellor vida.
Digo isto porque, lembro, agora si, unha declaración do noso nunca ben ponderado CJC, esgrevio escritor e discutible cidadán, quen, preguntado sobre o proceso xenético das súas novelas no que fai ao proceso da escrita en si, respostou, con aquel seu ton tallante, roufeña voz e nota escatolóxica: Mal debe andar la cosa para que me pregunte Vd. si escribo sentado, de pie o haciendo mis necesidades.
Será que en san Luns non está a cabesiña para moitas virguerías e dáselle a un, non tendo tema a man de máis vitola, por escribir sobre como escribe? Concedo. Algo haberá. Pero, indo ao caso, tamén é certo que a lisonja do meu amigo deume pé a unha reflexión. Porque, que é escribir ben? Supoño que nisto, coma en todo, hai unha boa parte de intuído, diso que, a moito que o pensemos, non damos con razóns que poidamos expresar doadamente. Por que Scarlett Johanson nos parece unha actriz sublime e Penélope Cruz un petardo? Pois, como non somos especialistas en arte dramático nin interpretación, abonda con ficarmos con tal convencemento, porque si, porque unha nos parece sublime e outra un petardo.
Persoalmente, dicíalle eu a meu bo amigo, moitos destes posts son a xeito de haikus ou arrautos, espontáneos e case automáticos na súa orixinal forma, pero moi currados con posterioridade ata a súa estrea cibernética no blog. Que é o que determina que se lean fluidamente, mesmo con certa estética? A corrección sintáctica? Unha puntuación coherente? Un léxico preciso e cohesionado? Un uso equilibrado de conectores? Teoría. De veras que non o sei. Tras varios anos impartindo, mesmo, cursos de innovación docente sobre técnicas para mellorar a expresión oral e introducións á escrita académica, aínda hoxe dubido de todo, agás o que non pode verbalizarse, iso que, normalmente, se denomina… talento (e líbrenme Deus e san Casiano de Imola mártir de atribuírme tal calidade).
Rematemos este post de luns lembrando a Somerset Maugham (e a miña teima polos pensamentos lapidarios): existen cinco normas básicas para escribir ben, pero ninguén sabe cales son.
Au revoir.

Despois dun susto nocturno

Xornal dos meus días, bitácora de lembranzas, depósito de angueiras e alegrías, recanto de reflexións e pareceres -e, porque, precisamente, é onde hai confianza onde non debe dar noxo-, nestas páxinas ten debutado xa o sangue do meu sangue. No post de hoxe, en relación non vertical senón paralela, Sonia a muller coa que comparto a vida e nai dos meus fillos, que deixou por escrito unha anécdota familiar da que gustei tanto, que, sen máis, vai de contado. Lembroume —sen ela o querer— o Xigante egoísta de Dickens.

Historia de un balón
Érase una vez un balón que vivía en la estantería de un centro comercial hasta el día en el que un niño lo compró.
El balón en cuestión llego a la casa del niño y fue cuidadosamente depositado en un lugar preferente de su cuarto, a la espera de que la lluvia insistente de los últimos días cesara de una vez y así poder estrenarlo en las pistas de la urbanización en la cual vivía.
Ese día llegó. Una jornada que amaneció lluviosa dió paso a una hermosa tarde primaveral y el niño, en cuanto regresó del cole, se fue directamente a probar su balón nuevo con el resto de sus amigos.
Todo iba bien hasta que la mala fortuna hizo que la pelota, en un tiro mal calculado por parte de un compañero, se colase en la casa que linda con la pista de fútbol, como había pasado ya en otras ocasiones debido a la escasa altura de la valla colindante.
A los pocos minutos el balón fue devuelto a la pista de juego, pero sorprendentemente apareció con un corte efectuado en su parte externa que produjó que la goma se saliese a modo de chichón.
El niño, desolado, vió como su balón recién estrenado había sido mutilado y por la noche lo guardó debajo de su cama, quizás para ofrecerle cierto consuelo.
Ese mismo niño se despertó a las cuatro de la madrugada y se presentó aterrado en el cuarto de sus padres después de haberse producido una estrepitosa explosión que puso en alerta a toda la familia.
Una vez explorada la casa para comprobar el origen del estruendo el niño, un poco más calmado, exclamó: ¡ Ha sido el balón, ha explotado!
En efecto, el balón brillante se había convertido en una especie de pellejo que no soportó la presión del bulto que le había producido el corte practicado la tarde anterior.
La familia no pudo volver a dormir esa noche, el balón pasó a mejor vida y el niño...

Libros aventureiros

Hoxe, Día do Libro, a Universidade de Santiago participou, canda unha boa parte das universidades españolas, no I Bookcrossing universitario, convocado e organizado pola Unión de Editoriales Universitarias. A idea de abandonar un libro en calquera sitio, anillándoo coma un paxaro (grazas Marisa pola fermosa metáfora) e sentenciándoo a unha existencia aventureira, azarosa e imprevisible no canto da vida rutineira e gris do andel dunha biblioteca, é abondo suxestiva e préstase ás máis variadas reflexións. Tense, polo visto, rexistrado o caso de libros que, segundo os testemuños deixados en bookcrossing.com, viaxaron por dezasete países diferentes. Cantas mans, cantos ambientes, cantos momentos, cantos ollos, cantas compañías! Polo demais, non é nada novo isto de vivirmos arrodeados de obxectos itinerantes e aventureiros. Botade man da carteira. Se sodes afortunados, atoparedes nela algún billete (algún haberá, ho!), e agora pensade no moneycrossing que leva enriba, por cantas mans terá pasado e o pouco que lle queda no voso poder. As moedas teñen, mesmo, algo parecido a un rexistro de orixe, derivado da caracterización que cada nación fai na cruz dos euros (aínda que agora é ben difícil onde está a cara e onde a cruz das moedas, en fin, nada dura eternamente).
Voltando aos libros e ao bookcrossing, a penas hoxe unha idea, que me pasou pola cabeza mirando, tras unha considerable espera, ao usuario que estreaba un dos libros abandoados . Nunha época de produción en masa; de desesperada busca de soportes alternativos ao impreso; de exhibición en certames do libro antigo de especimes con dous anos de vida; de inmisericorde reciclaxe que rebaixa á categoría de mero papel o que foi nobre continente de ideas... a individuación do libro, dun libro, como obxecto, facendo dese exemplar en concreto -entre todos os clons da súa tiraxe- protagonista persoal e intransferible dunha historia única de intercambios, viaxes e contactos contribúe, na miña opinión, a unha moi positiva diginificación do propio obxecto, en canto nobre continente de ideas e non mero papel candidato a un envellecemento prematuro. Penso nun irmán xemelgo que, entre mil irmáns xemelgos (ou entre dez, cincuenta, cen mil irmáns xemelgos), fose destacado por algo, o que fose, calquera mérito persoal. Abofé que se ía sentir ben feliz.

Día do libro

(Quesada, 1985)

O mundo en escala de grises

Un dos problemas máis debatidos na semántica e a lexicoloxía, con consecuencias obvias na lexicografía ―a elaboración dos dicionarios―, é o das complexas relacións entre as dúas caras do signo lingüístico. Para non aburrir ao paciente lector con argumentos de retórico, vaiamos a unha das máis espiñentas cuestións neste eido ―o da polisemia―, e resumamos formulando unha pregunta de corte divulgativo: granada ‘froita’ e granada ‘bomba de man’, son unha palabra con dous significados ou dúas palabras homófonas (é dicir que soan igual)? A cousa non é baladí pois (ademais de facultar a moitos profesores a gañaren a vida respostando cuestións de tan vital importancia…) se convimos coa primeira proposta, concedemos toda a preponderancia do signo á forma, concluíndo que unha palabra é fundamentalmente o seu significante, mentres que se optamos pola segunda vía, actuamos exactamente en contrario, cargando as tintas no valor do contido e deducindo que unha palabra e fundamentalmente o seu significado. Un camiño do medio, neste, como se ve, complexo problema é o daquelas unidades que si parecen perfectamente polisémicas, é dicir, unidades de significado moi semellante por moito que difiran os contextos nos que se usan: o que, andando por casa, chamamos acepcións. Moitas destas acepcións ―especialmente nos adxectivos― xéranse en sinestesias, un tipo de metáfora moi usual na que se atribúe a un sentido a percepción propia doutro. É o que ocorre cando dicimos un carácter agrio, unha voz tibia, unha disciplina férrea, unha chuvia doce, unha aceleración suave, unha verdade amarga, un ambiente cálido, un libro escuro.
Un libro escuro? Que cousa pode ser un libro escuro? De certo que o lector curioso ten in mente xa varios candidatos. O castelo de Kafka, O livro do desasossego de Pessoa, O gran caderno de Kristoff ―do que dabamos conta hai ben pouco―, O mestre Eckhart de Bédard… son libros inquietantes, pouco amables, escritos non para evocar a luz nin a primavera, nin a calor, nin o riso, nin a esperanza, senón a noite, o inverno, o frío, o salouco e a angustia, zonas indesexadas pero inevitables da existencia. Eu escribín un libro de poemas, intitulado Ruínas, no que, supoño, saíu o máis profundo magma, as rochas plutónicas do volcán que eu, coma todos, levo dentro (Dito sexa entre parénteses, nunca a felicidade foi motor eficiente da auténtica poesía).
24 10 06, libro de prosa poética de Anxos Sumai e fotos de Manuel Martínez (Candeia Editora: 2007) é un inventario de escuridades, pulsións de dor, medos, xermolos do pesadelo, a cara b da vida onde aniñan as angueiras e o mundo amósase en escala de grises:
sitúa no universo unha dor descoñecida. O cruzamento co meu corpo desa dor absoluta nunca antes sentida deitou tamén un pranto novo, unha das múltiples variedades do chorar que conforman o meu persoal reconto de bágoas. Sempre serei aprendiz da dor, porque se presenta de cada vez cunha liguaxe anovada
Manuel e Anxos quixeron facer un libro escuro e conseguírono con creces. É ―non obstante ou xa que logo, como se queira― é un libro poético, fondamente poético, raro mérito daqueles libros de fotografías nos que cada imaxe é un poema, pero mérito aínda exquisitamente acrecentado na elegante simbiose entre texto e imaxe, entre fondo e forma. Porque, tratándose de quen se trata, a fasquía externa do volume ―quintaesencia do minimalismo e gusto tipográfico que tanto aprecio en Manolo como deseñador (e el sábeo)― conságrase a ser digno envoltorio do contido: o uso do negro como cor que o domina todo (ata as gardas), apenas rompido pola mínima tipografía do texto en branco a unha soa liña apaisada que, a xeito dunha fírgoa, atravesa o libro e o fende; a elección dun papel semimate de extraordinario tacto e calidade de soporte para o tratamento das fotos; o concepto e formato do libro-obxecto, a xeito de e inquietante caderno persoal de notas ou libro de horas...
Poeta é quen conmove. Parabéns, Anxos, Manuel. Comigo o conseguistes.

Deus é bo e o demo non é malo

Algo do que calquera íncola deste sufrido recanto noroccidental pode dar boa fe é da perfecta indefinición que enchoupa a nosa alma colectiva (deixemos vivir ese substantivo alma, deostado cando entendido no seu senso relixioso, un pouco reaccionario —menos mal que, grazas a Xoán Paulo II, hoxe sabemos que as mulleres a teñen— pero fermoso e moi descritivo cando se trata dunha sorte de resposta anímica profunda aos estímulos do mundo, compartida por unha colectividade e recoñecida por esta como elemento patrimonial e aínda definitorio; o que os románticos alemáns chamaron Volksgeist, concepto ben bonito, ao que, parellamente, o nazismo fixo moito mal).
Esta indefinición, ou dobrez, ou ausencia de límites claros nos razoamentos, de xeito que estes semella ficaren abertos a máis matices potenciais pero non expresados, penso que non é exclusiva de galegos, sendo doado atopala en xentes de estirpe atlántica e países ricos de chuvia, brétemas e montes, onde a nube pode virar nun tris e o horizonte nunca está lonxe. Así, percibo sutís parentescos, curiosos vencellos, entre a flema británica e a retranca do país.
Traía eu hai pouco a este local unha cita de Swift perfectamente expresiva desta visión das cousas, en calquera caso alicerzada nun fundamental escepticismo en positivo. Así é que non fica en absoluto claro se Swift cre realmente no que di ou se agocha unha inmensa ironía crendo que o certo é todo o contrario.
Teño un par de anécdotas persoais que dan fe, con humor e sublime e fina sabedoría, da nosa proverbial Weltanschauung, en ambos os casos debidas a homes por completo iletrados.
Con ocasión de adquirir leña para a miña cheminea, virxe cheminea de adosado do paquete ―ergo, novato eu en tales lides―, entrei en tratos con certo traficante nese xénero, moi gabado por un amigo, que, visto o resultado do negocio, fraco favor foi o que me fixo. Por resumir, a leña estaba húmida, co cal gañaba, como é lóxico, no peso en menor cantidade. Convencido do venial calote, e non tendo aínda abonada a mercadoría, pensei: esta é a miña. Na eira da porta da súa casa, onde atopei ao larchán, e tras as formalidades do caso (non sei se non quererá chover; ímola virando, dios dea traballo, etc.) tanteeino:
-A leña parece que non arde ben.
Miroume cun medio sorriso, insondable, agardou un intre e díxome repousado:
-Pode ser.
Crin chegado o momento de botar o resto. Espeteille con convencemento:
-Eu creo que está húmida.
Mirou o meu home para a lonxanía, chiscou un ollo, suspirou, mirou para min, de arriba a abaixo e de abaixo a arriba, e máis de vagar aínda, desarmoume:
-Lojo seca.
Confeso que me debatín en mil preguntas (lojo seca: cando? porque a min que seque en maio non me serve de nada; que extensión lle atribúe este elemento ao adverbio lojo?) e dábame a satanás, pero, como digo, recoñecinme desarmado. Que fas cun tipo así? Lojo seca. Bueno.
Un bo amigo, con casa en Seceda do Courel, contoume que unha boa mañá de primavera paseaba co seu can, un schnautzer xigante, caro e ben coidado, gozando da pureza daqueles aires e do incomparable engado das paraxes montesías. Parouse a botar un párrafo cun labrador que ía á laboura e que coñecía de antigo:
-Pois, nada, aquí, sacando a pasear ao can.
O labrador calculou en segundos a situación, avaliou a realidade do encontro, o contexto e as posibles derivacións das súas propias circunstancias, das circunstancias do meu amigo e mesmo das circunstancias do can e replicou:
-Bueno, hom, está ben. ―E despois dunha breve pausa―: Aquí os cans pasean solos.
Cabe un argumento máis sabio, intelixente, aberto a todo tipo de matices e interpretacións, irónico pero respectuoso, profundamente humano?
Temos, neste país, unha xente de primeira. O malo é a xente.

Lingua franca

Hoxe, en grata conversa e intercambio de puntos de vista con certo blogger a quen non coñecía persoalmente (si virtualmente), xurdiu un asunto que creo de transcendencia, actual e no porvir. Trátase do efecto altamente beneficioso que a blogosfera —en canto espazo ilimitado de reflexión e encontro sereno (cando é sereno)— pode reportar a unha situación de esquizofrenia lingüística como a que vive Galicia, que, por mor da entrada en escea de mesnadas que suplantan de xeito lamentable criterio e intelixencia por prexuízos, lugares comúns e complexos, está chegando nos últimos tempos a niveis de radicalismo —en ambas as dúas bandeirías nacionalistas, española e do país— que non presaxian nada bo. Dicía o meu amigo que lle abonda con ver un cartel nos muros da súa facultade que ordene Ensino en galego! para que lle entren unhas ganas irresistibles de dar a clase en español. Todo estado de opinión, máxime cando imposto unilateralmente obviando sensibilidades e pareceres lexítimos, xera o seu contrario. Que o galego é o idioma de Galicia? Este tipo de adscricións sociolingüísticas teñen moito de lingüísticas e moi pouco de socio. Digamos que si, que o galego é o o idioma de Galicia para os que en Galicia falan galego. A ver: cal é o idioma dun fulano de Viveiro que fala castelán por herdo familiar dende N xeracións? Poñémolo a falar galego así, de boas a primeiras? Non forzemos dogmaticamente principios da lingüística histórico-comparativa a teren unha preponderancia que non lles corresponde. É o rumantsch a lingua de Suíza? Ou o galés o de Gales? Si, dende a disciplina científica. Non, ou non só, dende a perspectiva social.
En fin, coma decote, estou indo polas carrouchas. Ao que vou: eu non falo galego na miña casa, non son nacionalista nin fago parte do sistema literario galego; amóldome, como persoa educada, ao que fala o meu interlocutor; en fin, son un tipo razoable, pouco dado a radicalismos e non inoculo na lingua na que escribo neste local ningún rollo sufragáneo —ideolóxico, político, sectario—, ben en troques, enarbolo a bandeira de usar o galego dende unha posición tan traidora, e, aínda máis, creo contribuír modestamente ao enriquecemento e constitución dun rexistro culto da lingua que tanto amo, e coa que me comuniquei co meu pai en exclusividade, dende que cumprín 17 anos. Ora, acepto con resignación (como teño que aceptar outras tantas cousas) que, no contexto multifacético e global do mundo contemporáneo, o destino das linguas minoritarias sexa bastante (tirando a moi) escuro. Que se lle vai facer! Alá veremos. Do que si estou certo, sexa o que teña que ser, é de que a imposición como política é un craso erro -deixemos falar á Historia- e, máis tarde, máis cedo, remata por pasar amarga factura a quen teima nela.

Traballos redondos (pero anónimos)

Hai argumentos condensados en a xeito de sentenzas que teñen a virtude de se proxectaren ecumenicamente no eido concreto de que se trate. Na Lingüística contemporánea, por poñer un caso, os tradutores, editores e epónimos de Saussure, teñen ponderado reiteradamente as interminables consecuencias —como xermolo de novas e novas posicións teóricas, á súa vez, e por carambola, alicerce doutras ramificacións— do argumento basal do Curso de Lingüística Xeral: o signo lingüístico une non unha 'palabra' e unha 'cousa', senón unha imaxe acústica (significante) cunha imaxe mental (significado).
Baixando á area dos mortais, cando preparaba as miñas clases para a primeira edición do Máster en Edición —non sei, e mira que o levo pensado, como fuxir da redundancia—, e en ocasión dun xantar cun benquerido colega de certa universidade, este transmitiume unha idea que, como o aserto saussureano, tivo, e ten, para min infinitas consecuencias, interpretacións, derivacións, aplicacións e ilustracións profesionais: un libro ben editado non se nota… nin ten que notarse.
Ben se sabe que o traballo de edición é ingrato polo anónimo. Se, convencido de que por moito que llo envíes ao autor este ―por neglixencia ou pura incapacidade― non vai facer nada, reescribes un texto «impublicable» para lavarlle a cara á túa casa e convertelo un texto «malo pero pasable», ninguén vai entender nada do que en verdade pasou: o mérito para o autor se a cousa vai ben; as culpas para o editor se mal (isto, por certo, tráeme a cabeza cantas veces me teño lamentado: joder, eu debíame apelidar negro e non blanco!).
Mais a discreta elegancia, aínda o laconismo, dun libro esmeradamente editado é en ocasións inxusta de máis, pois non revela, agás para os ollos do especialista ou do bibliómano, a adicación case monacal que o editor lle consagrou en horas, esforzo, e, mesmo, agarimo. Veño de redactar unha nota de remisión do exemplar dun libro, que, en rabiosa primicia e novidade, envío á súa autora. Sorpréndome a min mesmo ao relela: Querida A.: Esta feito cun plus de agarimo. Agardo que se note. Pensándoo agora, é unha nota incorrecta na súa base, pois, con ela, estou negando o meu principio, ao reclamar atención para algo que non debera percibirse de xeito consciente. Caridad con trompeta, no me peta, lembra o proverbio. Pero por veces un lle quere tanto ao libro que edita que, como ocorre cos nosos nenos, énchenos de orgullo que nos digan: Moito che imita!

Ángel Casal fue un hombre muy malo

No seu Imprenta moderna, Andrés Trapiello fai unha glosa sutil, subxectiva e fermosa da actividade editorial de Nós:
Nós reproducía el barroquismo de las catedrales gallegas. Las portadas de esa revista tienen algo de ese barroco hecho de santos, peregrinos, harpías, veneras y demás temas sacados del románico. Castelao impregnó a la revista de un espíritu puramente gallego que antes no conocía. Por otra parte, Nós nunca perdió el aire de la provincia, del pequeño taller, con tipografía escasa y de batalla. El papel es basto y recio y las cubiertas, a un color, le dan un tono de grabado en madera rústico y cálido. Por dentro, con sus trabajos científicos ilustrados, todo tiene un aire serio, facultativo, unas veces científico y otras clerical. Hojear un número de Nós tiene algo siempre de brétema, de tarde orvallosa, de sombría rebotica en la capital de Orense, a medio camino entre la etnografía, los cruceiros y las meigas. «A sua biblioteca no será unha biblioteca galega, mentras non adquira as obras editadas por Nós».
O labor inxente, desinteresado, fondamente comprometido de Ánxel Casal aparece detalladamente recollido no libro Ánxel Casal un editor para un país que o Consello da Cultura Galega vén de tirar do prelo baixo a coordinación do sempre dinámico e traballador, meu bo amigo, Alfonso Mato. É obvio que o esmero, finura e gusto tipográfico cos que a obra está editada responden á necesaria simbiose entre forma e contido en libro tan especial. Pero intúo cercana, tamén, como en todo o labor editorial do Consello, a man da miña boa amiga, exalumna ―avantaxadísima alumna― do Máster en Edición, Begoña Tajes, extraordinaria editora amante do seu traballo (signo inequívoco dos bos editores). Un libro sobre libros, riquísimo de información, biblioloxía, historia editorial e gráfica dun tempo, duns seres humanos irrepetibles.
Casal constituirá un capítulo ―probablemente o máis denso, longo e complexo― da futura historia da edición en Galicia, que alguén terá que escribir algún día (tempo! que escaso ben!). Visto en perspectiva, e como paradigma de moitas ansias, proxectos, ilusións e entusiasmos tronzados por traumática, hemorragia interna nos camiños do país, Casal é un representante claro da inxenua desmesura que caracteriza a boa parte do progresismo e o pulo democrático da España da preguerra, xentes que, como o meu chorado e sempre lembrado Roberto Blanco Torres, creron xurdiamente na libre redención dun país que non tiña redención posible máis que na orxía de sangue e odio que inxenuamente, entre todos, provocaron, sen conciencia de que xogaban con lume. Fiaron sen contención nin prudencia na unidade de forzas que, en realidade, constituían un totum revolutum.
¡Pueblo compostelano, alerta! La burguesía decaída intenta, ayudada como siempre del clero, incorporarse y jamás podremos permitírselo. ¡Santiagueses! La clerigalla no ha sufrido en nuestro pueblo el debido escarmiento y no queda más remedio que dárselo.
El fascismo es el baluarte de la burguesía. Obreros, ciudadanos, hay que aplastar el germen de esa fuerza reaccionaria que quiere aplastarnos.
Desmesuradas soflamas impresas en follas voandeiras como as que anteceden, todas co pé Imp. Nós –Santiago, foron as papeletas que deron a Casal o seguro visado para o paseo.
Non se explica, senón desde esta desmesura, a vesania que se desatou no 36.
Nun libro tremendo, a lectura do cal recomendo vivamente, unha breve historia, unha tristísima historia, filla dos máis negros recantos do odio e da alma hispana, fíxome lembrar, sen que acerte a atopar un vínculo obxectivo, a figura de Casal, tirado xunto a un cruceiro con catro tiros na cabeza. Conta o autor destes recordos:
En Granja de Torre Hermosa (Badajoz) estaba tomando una cerveza en una café de la Plaza. Se acercó un niño de unos nueve años a pedirme limosna. Iba descalzo y desnudito; por todo vestido un delantal; ni pantalón, ni camisa, ni nada. Hablé con él y le pregunté por qué pedía. Me dijo: «Para llevar dinero a mi mamá, que está en casa».
Noté un no sé qué en aquel niño que se veía que no estaba acostumbrado a aquella vida. Le dije:
―Anda, guapo; siéntate y come un bocadillo.
―Yo, no señor.
Yo lo interpretaba como miedo y le insistí:
―Anda, no seas tonto, pide lo que gustes. Siéntate.
El niño seguía negándose. Ante mi insistencia, confesó:
―Es que a este café venía todos los días con mi papá y me acuerdo mucho de él.
El ángel sollozaba. Lo senté en mis rodillas, no supe qué decirle. La criaturita aclaró:
―Dicen que era muy malo, pero a mí me quería mucho.
Le di unas pesetas, dejándole marchar. El camarero, que había advertido la escena, me dijo:
―Este niño es hijo del médico que fusilaron por ser socialista. Su padre venía aquí con él todos los días.
Le pregunté cómo había llegado a aquel extremo de miseria y me contestó que, al fusilar al padre, se incautaron de todo lo que tenía y que a la madre nadie se atrevía a socorrerla por temor a ser tildado de marxista. Falange les daba un rancho una vez al día, diciéndole al niño que su padre era muy malo.
Ánxel Casal tamén era moi malo. Por iso o mataron.

Dúas rotondas

Nun programa da segunda cadea (a 2, o único que se salva do lodazal que hoxe é a televisión) sobre os peores puntos negros no tráfico rodado do país —é dicir os puntos negrísimos—, faime sabedor de que en certa localidade de Levante un colectivo cidadán, presidido pola directora dun colexio público, leva anos solicitando a construción de dúas rotondas na volta do colexio, situado perigosisimamente cerca dunha estrada nacional absolutamente saturada, en especial de vehículos pesados, punto no cal se lamentan vítimas con penosa frecuencia. Da propia monumentalidade e custo astronómico do que piden —dúas rotondas— dedúcese con toda evidencia que as súas demandas non obtiveron nos últimos anos resposta concreta algunha.
Estou certo, dolorosamente certo, de que se a presidenta do colectivo fose amiga da cuñada dun curmán do concelleiro de obras do municipio terían as rotondas feitas.
En España non hai sociedade civil nin xeito de encamiñar ningunha iniciativa ao seu través. Ninguén cre no valor dunha sociedade civil e, de preferencia, escóllese antes o camiño do calote ou o trato de favor ca o do dereito. En España só hai políticos. E qué políticos.
Eu non lles teño moitas esperanzas de que isto mellore.

Ignatius J. Reilly, custodio

De entre o riquísimo catálogo de tipos extravagantes, atrabiliarios, inclasificables, repelentes, orates, raros, estrambóticos, inadaptados, alucinados, estrafalarios, heterodoxos, marxinados, malditos, indesexables e extraviados, co que nos brinda a literatura de todos os tempos —e hai onde elixir— sobrancea no meu imaxinario particular con lugar de honra e preferencia Ignatius J. Reilly, norteamericano de New Orleans e provisto dunha problemática válvula pilórica, nacido do maxín, torturado e suicida, de John Kennedy Toole, quen, por propia iniciativa, pasou a mellor vida sen sospeitar sequera que aquel feixe de páxinas mecanoscritas, inéditas no momento da súa morte e rexeitadas por grandes editores por non lle veren gran valor (magníficos editores, pardiez!), estaban chamadas a se converter nunha obra capital da narrativa contemporánea. Foi a teimosía da súa nai, persuadida da evidente calidade do orixinal, a que conduciu ao editor —editor, por certo, universitario— a dar ao prelo A Confederacy of Dunces (Baton Rouge, Louisiana State University, 1980) trasladada ao hispánico románce como La conjura de los necios, título derivado da cita de Swift ―xenial, dotada da brillante retranca propia de xentes atlánticas― que inicia, explica e envolve toda a obra: cando nace un verdadeiro xenio pode identificarse claramente por un sinal: todos os necios conxúranse en contra súa (pensamento que, polo demais, forma parte do meu inventario selectísimo de pensamentos que me axudan a comprender o mundo).
Reilly, adaíl de absurdas causas inevitablemente encamiñadas ao ridículo e que só cobran sentido no contexto dunha realidade perversamente percibida, é un esperpento. Permítaseme a digresión. Valle cría que unha estética sistematicamente deformada dá o esperpento, fiel (aínda que deforme) reflexo da realidade, ao estilo do espello concávo que devolve unha imaxe monstruosa pero, ao cabo, baseada nunha realidade indiscutible. Na odisea dipsómana e noctívaga do pobre, cego e sublime rapsoda Max Estrella alenta o reflexo dun país dorosamente tráxico. Pois ben, no caso de Reilly, estamos perante o espello en negativo dunha sociedade que con certeza o seu autor odiaba, ou da que, no mellor dos casos, se sentía voluntariamente marxinado. Non en van Toole contrapón a orixe irlandesa e filiación católica de Ignatius -a súa propia- coa depravación da cidade de New Orleans, sodoma e gomorra aos seus ollos medievalizantes. A obsesiva querencia de Reilly polo estoicismo de Boecio ou a simetría da existencia ascética, regulamentada e reconciliada coa ausencia de ambición, de Roswitha, representan os esperpénticos ―pero perfectamenre conscientes e calculados― antípodas da opulencia, plutocracia, frivolidade e cinismo da sociedade occidental. No espazo intermedio entre a austeridade arcádica da Idade Media e a decadencia hortera dos setenta, o caos: a historia incatalogable de Ignatius J. Reilly e do zoo humano que o arrodea, conxurados para facer virar cara abaixo a súa rota fortunae.
Como todo clásico, a obra de Toole é dunha infinita plasticidade e se prestará para a eternidade, na que sen dúbida permanecerá, a todo tipo de lecturas, intepretacións, filias e fobias, tan militantes e radicais unhas coma as outras. Pero por baixo de todo latexará por sempre unha pregunta, que, ao estilo das grandes preguntas, non ten, por suposto, resposta : quen é o necio, quen o xenio?

Recados e polinomios

Que a intelixencia é selectiva é unha verdade histórica, con magnífico e fiel reflexo nunha sentenza que hoxe —en ás do bo humor primaveral que estimula a bonanza climatolóxica— regalo a todos os curiosos visitantes destas páxinas: Un pode ser moi listo para os polinomios e moi tonto para os recados (e á inversa, claro).
A estas alturas da existencia, teño para min —laboralmente arrodeado, como estou, de xentes ben listas para os polinomios— que, por regra xeral, proporciona mellores resultados na vida ser máis listo para os recados, aínda que, como resulta evidente, o ideal está en equilibrar a listeza nos dous eidos.
Arrimando el ascua a mi sardina, a experiencia editorial diaria nunha universidade invoca de xeito permanente a pregunta de cómo auténticos virgueros dos polinomios poden facer tan mal os recados. E non falo de deformación profesional nin altos coñecementos técnicos. Imaxinen a un autor a quen se lle pide unha semblanza bio-bibliográfica, destas típicas para as lapelas dun libro con publicacións, liñas de investigación e tal, e envía un folio e medio, contando onde fixo o bacharelato e dando a relación completas das teses que leva dirixidas. Ou outro que envía para a súa maquetación nunha revista o artigo ¡¡en .pdf!! Non saben que mal trago que se pasa ao intentar disimular unha evidencia abochornante cando se lle comunica ao autor en cuestión a imposibilidade de manipular un formato de só lectura, e o autor retruca Ah, claro! Nunha ocasión pedín unha foto a unha autora para a primeira lapela do seu libro. Colleu unha foto de carnet, pegouna a un folio A4 e ¡escaneou todo o folio! Imaxinen a resolución da imaxe.
As cousas que un autor pode enviar cando se lle fai a suxerencia de que propoña unha imaxe para a cuberta do seu libro resultan, en ocasións, absolutamente inverosímiles, e un a duras penas mantén o tipo para disfrazar con elegantes razoamentos técnicos o que son propostas absolutamente disparatadas. A este respecto, por certo, é algo significativo do traballo en edición universitaria que, en aras non só da cortesía senón por estarmos afeitos a un rexistro lingüístico capaz para a expresión de conceptos especialmente elevados e sutís, usamos de elegantes e sofisticados circunloquios para cousas que se poden dicir de xeito, digamos, máis contundente. Un bo amigo, profesor desta casa, home directo máis avezado a probetas, bichos e microscopios ca a sutilezas de humanista, deume a medida nunha ocasión en que, nunha reunión, me refería eu ás escasas calidades de certo orixinal:
-Eu opino que, con outra redacción, o texto podería ser de lectura máis fluída, tendendo tal vez a evitar sufrimentos innecesarios ao lector. A bibliografía podería completarse con achegas recentes que non aparecen, o epigrafado, no seu estado actual, resulta confuso e, por outra parte,…
O meu home cortoume en seco:
-Ti o que queres dicir é que o orixinal é unha merda, non?
Non puiden máis ca asentir.

Libro ou vela?

Xa que existen latinajos para case todo (e mire vostede que son socorridos!), creo eu que, ao estilo terminolóxico desa tendencia tan notable da arte de todo tempo ―que chegou ao seu colmo no rococó― do horror vacui, deberiamos intitular horror litterae á aversión ao texto e a lectura. Ao igual ca a fobia ao baldeiro, o horror litterae está socialmente presente tamén―xa máis, xa menos― en toda época e circunstancia, e debido ás causas máis diversas mais de cotío relacionadas na historia de Occidente co altísimo perigo derivado do coñecemento. As almas posuídas polo Maligno, buscando contentar aos seus intolerantes xuíces, declamaban na Europa do XVI e o XVII contra os libros e a imprenta; ao pobre don Alonso Quijano os seus, persuadidos de residir o extravío do fidalgo nos malditos libros, requísanlle todo canto mamotreto atopan para os consagrar a unha purificadora pira; a xerarquía católica era odiada por don Jorgito el Inglés, entre outras cousas pola inveretada xenreira papista a toda especie de ilustración, na que Roma enxergaba con claridade a fin do seu dominio de tebras e medos sobre unha poboación analfabeta.
Co devir dos séculos, hoxe o horror litterae non está estimulado polo Poder, con p maiúsculo ―sexa cal sexa e inflúa onde inflúa―, pois as formas de dominio revisten formas moito máis sutiles e imperceptibles e están directamente relacionadas con soportes comunicativos moito máis globais e totalizadores ca a letra impresa.
En tempos de produción editorial en masa maniféstase o paradoxo do que, con acerto, sen ten denominado indixestión editorial e indixencia lectora. Hai días, na lectura (da que por certo estou disfrutando abondo) de El Inquisidor de Catherine Jinks, emocioneime sinceramente cun exquisito parágrafo de amore librorum (que, sen o poder evitar, contrapuxen mentalmente nun lapso fugaz á cifra, absurda e desmesurada, de 70 000 títulos editados en España en 2006):

Soy dominico. He dormido estrechando las Confesiones de san Agustín contra mi pecho. He llorado al ver desintegrarse las páginas entre mis manos, bajo la cruel condena de la polilla que roe los libros.

Concíliase mal esta sobreprodución con feitos palmarios que sobrancean en cada enquisa sobre hábitos de lectura. Por exemplo que entre os adolescentes estudantes de ESO, a lectura, de entre as actividades de lecer, aparece sistematicamente en penúltimo lugar de preferencia, superada só por non facer nada. Teño para min que o feito de ser este tramo de ensino obrigatorio provoca en moitos estudantes, que se ven obrigados a uns estudos que nada lles importan, unha identificación 'libro'-'libro de texto' que conduce a unha bibliofobia da que dan innúmeros testemuños os sufridos profesores de tal caterva, entre os cales conto non poucos amigos.
O horror litterae, como moitas enfermidades, pode ser de detección precoz. Gardo ao respecto unha ilustrativa anécdota. Os pais dunha boa amiga ―el xa falecido, Pepe, home moi apreciado por min― tiñan en certa vila, «porta da Costa da Morte», un saneado negocio de bodas, bautizos y comuniones, metonimia moi propia do país que significa, claro é, de venda de roupa para tales galas. Con ocasión de estar Pepe vendendo un traxe "de almirante" para a primeira comuñón a certo rillote dunha aldea próxima -pequecho, gordo, mouro- que coa súa nai estaba, e xa feitas as probas, cadradas as tallas e fardado o neno, Pepe interrogou a este sobre o adminículo que na ceremonia prefería, ademais do consabido cordoncillo, portar na man, dándolle a opción de libro ou vela.
O rapaz, túzaro e sen erguer a vista do chan, preguntou que se o libro tiña letras, respostando positivamente Pepe e facendo aceno de lle ensinar as páxinas do misalito que alí tiña de mostra.
O neno non o pensou e, agora si, levantando a vista con decisión espetoulle á nai:
-¡¡Vela!!