Das ideas ás imaxes. Das imaxes ás ideas

Repasando, e ata certo punto reorganizando, os materiais da miña docencia no III Máster en Edición, que comezarei o vindeiro día 10, detívenme de xeito especial, e só polo gusto de poder facelo con espazo e un chisco de delectación, no ítem relativo á cuberta, dentro do tema rotulado xenericamente Estrutura e nomenclatura do libro. Unha sistematización terminolóxica previa, que acaso alguén agradeza: cuberta non é portada. A cuberta é a parte externa do libro e a portada a páxina previa máis importante da tripa, o, digamos, DNI do libro, onde figura todo o que catalografica e biblioloxicamente interesa deste: autor/es, título e subtítulo, editorial, ano… Por cuberta pode entenderse —de feito así se fai adoito— a totalidade da envoltura externa do libro, e así, cando un deseñador nos anuncia envíoche un .pdf coa cuberta, entendemos que nos envía todo: a cuberta propiamente dita, as lapelas —caso de as levar o libro— e a parte traseira. A este respecto, e para evitar incómodas ambigüidades, malos entendidos e explicacións cansativas (cuberta-portada-contracuberta-contraportada-volta da cuberta…), eu recomendo usar unha terminoloxía unívoca, ben coñecida de editores, pero pouco sistematizada. A cuberta en conxunto ten catro páxinas:
-a primeira [páxina] de cuberta: a cuberta dianteira (que os franceses chaman plat recto ou plat dessus).
-a segunda de cuberta: a volta ou interior da primeira de cuberta (que en libros en rústica vai sempre baldeira e en libros en tapa dura leva pegada a páxina de garda esquerda).
-a terceira de cuberta: a volta ou interior da cuarta de cuberta (que en libros en rústica vai sempre baldeira e en libros en tapa dura leva pegada a páxina de garda dereita).
-a cuarta de cuberta, moitas veces mal chamada contracuberta (en realidade, e usando de boa lóxica, a contracuberta sería o que vimos de chamar segunda de cuberta), e que os franceses chaman plat verso ou plat dessous.
Seguindo esta terminoloxía, usamos tapa cando a cuberta é de libros encadernados en cartoné (ou tapa dura) e capa para nos referir á sobrecuberta —camisa no argot técnico— que poden levar os libros así encadernados.
Ata aquí o libro gordo de Petete (que te enseña y te entretiene, iso espero). A reflexión persoal deriva de ata que punto é importante un deseño estético de cuberta, logrado e acaído ao carácter do libro, algo que —técnicas á parte— percíbese en aspectos por veces demasiado sutís: unha relación excesivamente explícita entre motivo gráfico e contido da obra, por exemplo, pode arruinar de xeito irremediable unha idea aceptable, ou mesmo brillante do punto de vista estritamente técnico. Por iso, o momento que precede ao primeiro visionado dunha proposta de cuberta, eses segundos que tarda o Reader de Acrobat en abrirse e mostrar a todo o longo do monitor a proposta, teñen algo de emocionante: conexión elegante coa idea do libro, conxunto estético, proporcionada distribución de espazos, cores e volumes, atinada selección de tipografías, corpos e a súa combinación, determinación de texturas… Unha cuberta é, ou debe ser, unha sorte de trasunto sinestésico (toma!) do libro: da esfera das imaxes á esfera das ideas e viceversa.
O exemplo que tomo para esta ocasión quere ser unha homenaxe a non sei se o mellor —pois estes arrebatos de absolutismo son sempre moi esaxerados— pero si a un grandísimo deseñador editorial do noso país, Daniel Gil, falecido en 2004. Teño para min que esta cuberta de El castillo (de 1971) -unha cuberta chamada a pasar con lugar de honra á historia do deseño editorial español- é no seu conxunto un paradigma intemporal de todo o que de bo pode dicirse acerca do deseño de cuberta dun libro. Van alá trinta e seis anos e podía ter sido deseñada onte.