Traduttora, traditora

A tradución é un mal necesario: necesario pero un mal, ao cabo. Que non daría eu por ler a Soseki en xaponés ou a Shakespeare en inglés! Neste último caso, aí ten vostede a excelsa tradución que, á lingua de nós, fixo Ramón G. Izquierdo dos sonetos de don Guillermo que, con toda xustiza, foi merecente do galardón á mellor tradución en 2012 nos premios da edición dese ano. Eu lembro, e acaso vostede tamén, a zarracina que se organizou hai anos pola pretensión de traducir a Valle a galego. Se don Ramón de las barbas de chivo erguese a cabeza! “Que dislate, que barbaridade!” diría, “precisamente co traballo que me deu galeguizar o español no que falan os meus personaxes populares en Romance de lobos ou Divinas palabras! Como traducilos?”. O artificio lingüístico de Valle é un dos maiores logros do seu inconfundible estilo. Por que privarnos de aprecialo? 

Ora, noutros casos, baixo unha tradución poden latexar razóns de peso. Lembro, aínda con algo de lástima, a agre discusión que, a conta da nosa colección universitaria de Clásicos do Pensamento Universal, tiven cunha colega dunha universidade mesetaria. “Pero que necesidade, argumentaba, tedes de traducir a unha lingua minoritaria a Newton, Platón ou MacLuhan, se xa están traducidos a español? Non é unha perda de tempo e de diñeiro?”. En fin, que convencer a certos carpetovetónicos de que España é un país plural, no que existen sensibilidades moi diferenciadas pode ser unha angueira extenuante.  

Agora, unha señora catalana, de apelido que transcende a cubata (Bacardit), sae con que non quere que unha novela súa, escrita na nobre lingua de Pla, se traduza a español. Nos ha merengao! diría dona Rosa, a do café. Polo visto, a escritora busca, con tan pintoresco designio, extirpar o cancro do bilingüísmo por aquelas latitudes. En fin, non creo que ningún editor español vaia facerse un sepuku por non mancillar a pureza do texto catalán e publicalo na infamante lingua de Quevedo. Que cansinismo. Isto dos indepes vai de mal en peor; cada vez parécese máis ao conto de Andersen: non hai cristián que os convenza de que o rei vai espido. Madia a levan.  

O corpo aberto das bestas

 

Dende 1984, data do seu pasamento, Sam Peckimpah reside no olimpo da sétima arte pola moi merecida honra de ser o rei das puñadas en cámara lenta. Xa ve vostede, de certo que fixo outras cousas dignas de bitola, pero a estética da recepción é do máis caprichoso que hai. En 1971 o rexedor situou nunha poboación da atlántica e finisterrá península de Cornualles un dos seus máis memorables filmes, Cans de palla (Straw dogs), no que un refinado profesor e a súa fermosa dona son a mecha para acender nos paifocos locais, calculadamente brutarates, un violento lume de baixos instintos que remata nun clímax de sangue e vinganza. Na miña opinión, a violencia de Peckimpah era, se vostede me entende, un pouco "en tecnicolor", comercial e impostada, malia que brillantemente interpretada. Os agresivos e primarios pailáns da peli o mesmo podían ser de Cornualles que de Motilleja, provincia de Albacete, pois eran uns malos de película, arquetípicos, envoltos en celofán, sen maior introspección nin perspectiva.

Máis modernamente, o cine mira a violencia, ese magma de negra maldade que vive en nós normalmente reprimido, con ollos curiosos, pois non en van o mundo evoluíu moito dende os tempos de don Samuel americano. Agora o finisterre atlántico é o cadro de fondo onde homes e mulleres senten que a propia contorna, os húmidos bosques, o inverno bretemoso e o atávico oubeo da natureza inflúen, como un meigallo ou lousa do destino, no que son e no que fan e, sobre todo, no que odian. Nove Goyas para As bestas de Rodrigo Sorogoyen e doce Mestres Mateo para O corpo aberto de Ángeles Huerta consagran a Galicia no diabólico altar do medo, a ansiedade e o fatal designio da morte. Nas montañas orientais e na remota aldea de Lobosandaus (non existe un topónimo comparable no país) habita, segue habitando, o monstro, larvado, coa faciana renovada de Romasanta, agardando, como os carrachos, que o can se deteña baixo a árbore.

Híper

 

Malia que, como adoita ocorrer cos pensamentos da xente extraordinariamente intelixente, existen interpretacións para todos os gustos, eu creo que o terceiro principio de Clarke, a saber, «a partir de certo nivel de desenvolvemento, toda tecnoloxía é indistinguible da maxia», inspirou unha escena desa obra de arte que é 2001. Unha odisea do espazo. De certo que lembrará vostede a imaxe do homínido, ao comezo do filme, que olla con curiosidade a enorme tibia bovina da que terma nas mans ata que, con ela, comeza a bater, cada vez con máis forza, nos restos óseos esparexidos polo chan, ebrio de violencia. En segundos, o primate descobre que un simple óso pode ser un instrumento de poder e dominación, ao estilo do chamán que controla a tribo con conxuros, arcanos, apócemas e taumaturxias. 

Hai un século, un pobre labrador sen futuro emigraba a Arxentina con dúas mudas e un queixo nunha maleta de madeira e non se sabía del en anos, se estaba vivo ou palmara ou, mesmo, se casara outra vez, mantendo unha dobre vida grazas á máis crasa incomunicación. Hai uns días, o meu fillo Juanpe, que viaxa por Europa en bicicleta, púxome un guasap dende a fronteira de Bulgaria. No mesmo momento, lembrei que eu tivera unha alumna búlgara, coa que, grazas  a Facebook sigo tendo contacto. Púxenlle a Nikoleta unha mensaxe co messenger de FB e ao minuto respostoume pedíndome o móbil de Juanpe, ao que chamou de contado. Menos de dez minutos despois do primeiro contacto, a miles de quilómetros, Juanpe e Nikoleta falaban polo móbil para combinar unha cita. E eu, que comecei o meu sufrido periplo escolar cunha pizarra e un pizarrillo no Grupo Escolar José Antonio da Estrada, lembrei, de novo, o pensamento de Clarke, pero agora baixo claves ben distintas. 

Híper é un prefixo que define ben o noso tempo. Hipermercado, hiperconsumo, hiperactividade, hiperenlace, hiperespazo, hiperabundancia... Hipercomunicados: así vivimos, sometidos permanentemente a armas de distración masiva. Pero aposto a que calquera día saberemos dunha estatística americana segundo a cal máis do 60% dos habitantes de Occidente se sente só nalgún momento da vida. Hai que joderse.   

Ai mamá

 

Eu sosteño que os problemas, luces e sombras do mundo levan sendo os mesmos dende que o home é home (e a muller muller, claro), mudando só nos importantes matices loxicamente derivados das diferentes circunstancias de cada época. Se lle falo a vostede de Temujin é probable que quede como está. Pero se lle digo que o tal Temujin, que debeu ser un camándula de coidado, pasou á eternidade atendendo por Chenguis Kan a cousa xa cambia, non? Ben, ao que ía, que eu prendo nunha silva. É posible que entre este Señor do Universo (pois iso vén ser Chenguis Kan en cristián), Guillerme o Conquistador, Adolf Hitler e Vladimir Putin medien centos e centos de anos pero, negarame vostede que os catro estiveron movidos pola mesma insaciable e morbosa ansia de conquista e de dominio, de faceren valer a súa liñaxe e mapa do mundo sobre os dos outros? Ok , estamos, pois, de acordo. Dicía o cantautor luso Luís Cília en tonada memorable: as moscas mudam, só a merda não varia.

Desta incontestable verdade xa nos advirte a divindade en famosa sentenza: Nihil novum sub sole, versión latina do Eclesiastés hebreo, capítulo 1, versículo 9: O que foi, será. O que xa se fixo, iso é o que se fará; nada novo faise baixo o sol. Todo, así pois, repítese ciclicamente malia que ás veces poidamos percibir certas cousas como revestidas de grande orixinalidade e imaxinación.

De certo que lembrará vostede o show candidato a eurovisivo de Rigoberta Bandini (á quen logo gañou pola man Chanel, sempre ready pa romper cadera, romper corazones). O sorprendente atuendo da cantante e o atrezzo da actuación, no que sobranceaba un enorme peito feminino, serviron para dividir opinións: as mentes ben pensantes, persoas de orde e presidentes de casinos municipais vían no espectáculo de Bandini un inexplicable alarde de mal gusto, unha mascarada propia de patéticas feminazis e tías descarriadas, que, a Deus grazas, non foi quen de competir con Chanel, modelo de tía buena convencional, domesticada e servicial, que, mesturando o movemento sinuoso das nalgas, susurra ao seu macho: Te gusta to' lo que tengo, Te endulzo la cara en jugo de mango, Se te dispara cuando la prendo, Hasta el final, yo no me detengo.

Persoalmente, gustei moito da Ay mamá, a canción de Rigoberta e da súa posta en escena pero, sobre todo, admirei a reivindicación que transmitía, unha reivindicación que, non obstante, ten moi pouco de orixinal, pois a nobreza da maternidade vén xa incorporada dende hai moito ao repertorio popular en castizo proverbio: Madre non hay más que una y a ti te encontré en la calle.

A mamá de Bandini é todas as mamás do mundo: mulleres que tantos meses levan sangrado e sempre teñen caldo na neveira. Durante anos pregunteime, en efecto, polo enigma de que no frigo de doña Carmen Valdés houbera todo os domingos croquetas, empanadillas e milanesas para levarmos eu e meus irmáns, dando por suposto, claro, que meu pai e ela mesma non pasaban fame o resto da semana. Ata os nove anos eu crieime nunha contorna absolutamente feminina, pois de min e de meus irmáns ocupábanse, ademais de miña nai, miña avoa, xa viúva, unha tía solteira e outra tía, a miña madriña, nai dos meus curmáns máis próximos. Será, talvez, por iso que non ten límite a miña veneración á figura da nai, dadora da vida. Existe algo máis sublime que unha muller embarazada? Algo máis fermoso que unha muller aleitando o seu meniño? Por que será que tanto medo dan as tetas, cando sen elas non habería mundo nin beleza?

O machismo non é unha actitude, é, precisamente, a ausencia de toda actitude, responde só ao instinto primario, sen adobo, do dominio, semellante en todo ao de Chenguis Kan ou o amigo Putin. No machismo non hai poesía, nin beleza, nin unha miga de intelixencia emocional, tan só  o pulo, meramente fisiolóxico, do membro enchido de sangue ou do bíceps que se tensa para asestar o golpe. Por iso, e porque soñar non custa nada, eu creo que un violador ou un maltratador non naceron dunha nai, atopáronos na rúa.