Pelotas de trapo

Nunha exposición organizada por certa ONG amosábanse os xoguetes que os nenos de países do terceiro mundo fabrican artesanalmente: trompos con corchos de botella; coches con latas de refresco e botóns por rodas; toscos bonecos de madeira pintados... Alén da lección ética, un destes humildemente emocionantes obxectos induciume a unha reflexión. Trátabase dunha pelota feita con trapos amarrallados de calquera maneira pero que, a fin de contas, polo seu aspecto resistente debeu cumprir abondo os seus obxectivos. Pensei que a devoción polo fútbol dos nenos de Etiopía é o mellor test da calidade de tan pobrísimo balón. O único que conta é xogar ao fútbol e, se non hai un jabulani (co que custa supoño que se mantén unha familia etíope un mes), o mesmo vale unha amarralla de trapos.
Na Idade Media eran os clérigos, curas, frades e predicadores quen trasladaban á gleba temerosa permanentes e apocalípticas mensaxes sobre a peste, o castigo dos fornicadores, as penas infernais dos herexes, o inferno ígneo dos pecadores e a fin dos tempos. Hoxe son os medios de comunicación os que -con mensaxes máis comedidas, é certo, pois algo temos evoluído- os que, un día si e outro tamén, agoiran a fin de algo, metendo na xente unha ansiedade irrefrenable por estar á altura de tanto cambio. A que se orquestrou co bendito efecto 2000 foi boa. Tamén cando se introduciu o euro, xornais, revistas, radios e televisións abafaban con consellos que parecían dirixidos a deficientes mentais obrigados a resolver unha asíntota vertical. E, claro, non pasou nada. A fin dos tempos, a apocalipse constante é unha murga eu creo que anexada xa xeneticamente ao ser humano.
Cada vez con máis intensidade e frecuencia, os titulares anuncian a definitiva imposición do libro dixital que, por fin, vai borrar do mapa ao anacrónico libro impreso. Así xa estaremos por fin ao nivel dos norteamericanos, o que, polo visto, marca o estándar do benestar, a intelixencia e as decisións sabiamente tomadas, pois alí Kindle está facendo auténticos estragos. Ninguén me poderá acusar de dixitalófobo: nos últimos meses, ademais de incrementar a capacidade e riqueza da libraría dixital da USC, asinamos contratos con media ducia de empresas de contidos dixitais; ademais, aloxamos con frecuencia practicamente semanal ebooks en acceso aberto no repositorio da universidade. Pero non podo deixar de manifestar unha certa sensación de fastío perante estas tenaces campañas de prensa, sobre as que tampouco podo evitar moitas prevencións e desconfianzas a respecto de intencións espureamente interesadas. Como Adso de Melk ao final da súa vida, eu tamén me afasto cada vez máis da intelixencia que quere saber e fío das poucas percepcións seguras que nos van ficando; como o meniño negro que soña con ser Ronaldo arreándolle couces a unha bóla de trapos, quen teña o gusto de ler, o amante dos libros lerá sobre o que lle boten, e ese é un pensamento alentador. Logo, o que haxa de ser será.

A palimpsest

O que é ser listo! Eu creo que determinadas ideas son inequívoca manifestación das habelencias intelectuais coas que, se ben Natura nos ornou maternal e máis ou menos igualitariamente a todos os seres humanos, moitos menos son quen de aproveitar en todo o seu zume. Iso que normalmente nos leva a exclamar arroubados: que grande idea! Nos créditos iniciais da magnífica adaptación cinematográfica que Jean-Jacques Annaud fixo d'O nome da rosa de Umberto Eco en 1986, a relación entre a novela e a fita foxe de ser expresada de xeito convencional, do tipo: Based on the novel of Umberto Eco. A forma en que esa relación é mencionada reviste unha brillantez simplemente xenial, emocionante: A palimpsest of the Umberto Eco's novel. Que grande idea, en efecto! Dunha parte, a sóa referencia á técnica do palimpsesto evoca, de maneira inevitable, a época dourada da produción libraria manuscrita, os séculos XII, XIII e XIV, e somerxe ao espectador avisado nun engaiolante xogo de veladas suxestións sobre os libros, que son, no fondo, os verdadeiros protagonistas da fermosa sinfonía semiolóxica que é a novela. Doutra banda, o director do filme expresa unha exquisita homenaxe á obra orixinal, ao recoñecer que a adaptación de tan truculento e complexo relato a unha acción desenvolvida en apenas dúas horas non é senón un palimpsesto, unha reescritura sobre o soporte orixinal do que por forza houbo que eliminar unha enorme cantidade de elementos, mesmo facendo variar algo a trama ou mudar a intervención de certos personaxes para acomodar no exiguo leito de Procusto cinematográfico o tempo (a cursiva refírese a que uso agora o vocábulo como tecnicismo) interno da novela. Elegante, suxestivo, poético procedemento. Poético. Un, en efecto, que ten alma de poeta, encontra na idea do palimpsesto, alén da propia técnica, unha variedade de afalagos misteriosos: o etorno encontro da lectura e a escritura, que, como a enerxía, non se crean nin se destrúen, só se transforman. Eu, que son home a quen lle gusta conciliar a modernidade con sublimes tradicións, evoco cando podo o estilo antigo. Fágoo, claro está, de xeito anónimo e sen trompeta, para defender que alguén pense que son un extravagante ou, ítem máis, un pedorro. Hai pouco, despois de someter a un libro polo que devecín en verán a un trato cruelmente estival (viaxes, transportes á praia no fondo dunha bolsa mesturado con toallas molladas e pringosos botes de crema solar, depósitos conxunturais na area...), o meu amigo rematou francamente estantarelado e coa encadernación feita unha pena. É o caso que o libro era emprestado e, no remate das ferias, debía restituílo ao seu lexítimo dono en condicións razoables, malia as enérxicas protestas deste en que non me molestara en facer tal pois dáballe igual o deterioro do volume. Que amarga ingratitude sería pola miña parte non reconstruír tan fiel amigo! Encarguei a leve palinxenesia do libro (apenas pegar de novo o lombo ás tapas e engadir unhas gardas novas) a un habelencioso encadernador amigo meu.
Agora, xa devolto ao seu insensible amo, quero crer que o exemplar ten algo dun palimpsesto, dun moderno palimpsesto que, de aquí ao remate da súa vida, levará para sempre a miña indeleble, ben que invisible, pegada, que só un ollo moi experto será quen de adiviñar. E quero crer tamén que o libro que un verán foi meu, comigo viaxou e me fixo evocar mundos lonxanos en noites de fogaxe ou seráns de suave levante fronte ao mediterráneo, sempre me lembrará con agarimo e gratitude.

Traizóns

Unha exitosa autora aínda nova declara en certo xornal gratuíto: Si escribes pensando en vender, al final te traicionas. É un titular gráfico, redondo, puído e brillante como unha bóla de billar. Pero un algo insincero, porque quen, entre tanto escribidor como hai, á espera da benéfica esmola dun premio municipal por un novelucho sen futuro, non daría media existencia por trocarse en Dan Brown, Follett, Vargas Llosa ou algún sueco destes de agora? O que esa moza quere dicir coa súa linda declaración, supoño, é que, en efecto, no contrato que o autor -xornalista, narrador, poeta, dramaturgo...- subscribe coa obra que crea latexa un pouso de entrega, un compromiso de xenerosidade coa propia obra no que, na súa máis pura expresión, non cabe abeirar excesivas esperanzas en que o creado guste aos demais e debera abondar con que gustase ao propio autor. Concordo con toda vehemencia co pensamento de Wilde: todo poema malo é sincero. E tamén coincido, en algo que me atinxe moi directamente, coas reflexións do meu colega e amigo Joaquín Rodríguez: para mí tener que escribir un blog es, sobre todo (y aunque nadie lo reconozca), un ejercicio de solipsismo, un soliloquio, casi un monólogo consigo mismo, paradójicamente, claro, porque se hace en abierto , exponiéndose a la mirada de quien quiera verlo, como una botella lanzada a las profundidades abisales de la web invisible ("¿Por qué escribo un blog?"). Así que cultivar a estética da palabra para vendela é, se vale a apreciación un tanto radical, prostituír a literatura, agardar un beneficio material e vil que tarde ou cedo vai traizoar a nobre pureza do contrato orixinal: xa non escribo para gustarme a min mesmo senón, aínda en contra da miña propia inclinación, para gustar aos demais.
Todo é segundo quen. Ocórreseme que este último argumento debe ser especialmente caro aos que (tal vez coma quen subscribe) quixeran ver coroados os seus anónimos esforzos en catacumbas como estes fragmentos cos loureiros da fama e o ouropel da notoriedade. Xa ve vostede a que exercicios de sinceridade pode chegar un.

Ni-ni

Sobre a plasticidade do mundo e as súas cousas, di o proverbio que cada un fala da feira segundo lle vai nela. Por fortuna, para xulgar o país en que a deusa Ventura tivo o capricho de facernos vir ao mundo hai cousas moi malas pero tamén algunhas boas. Non sei se será xusto endosar sen máis a unha deplorable caste de políticos ignorantes da boa e sensata gobernanza a responsabilidade de termos perdida unha xeración de rapaces, unha xeración popularmente definida pola sistemática negativa do sistema social a encaixalos sen traumas (a xeración ni-ni), algo sobre o que xa teño reflexionado. Cando eu era rapaz, o kit medio do emigrante galego, murciano ou extremeño a Suíza, Francia ou Alemaña incluía o máis absoluto desposuimento, unha pucha, catro mudas e unha maleta de cartón pedra. Agora emigran, a países que obviamente resolven as súas crises con maior vantaxe, telecos, licenciados en química, enxeñeiros industriais, médicos e biólogos, con másters e inglés fluído, fartos de facer fotocopias ou de atender chamadas como teleoperadores por catro perras. Mentres se desperdicia tanto investimento e se desmoronan futuros (ou, coa lonxanía e unha chispa de valor, se erguen outros), aquí se constrúen cidades da cultura, aeroportos en Ciudad Real ou Huesca, ou se vai un de rositas a cobrar un pastizal como ex-o que sexa despois de deixar unha comunidade autónoma cun deficit que ronda os dous mil millóns de euros. Di outra venerable paremia que a río revolto ganancia de pescadores. Eu creo (e este é un pensamento probablemente tan pouco orixinal como inquietante) que desta crise, tan consoladora, no fondo, como orixe -seguramente pasaxeiro- de todos os nosos males, alguén está quitando cacho, pero moito cacho. Observado o asunto dende este punto de vista, e coa preocupación directamente derivada de ter fillos en idade de merecer, resulta moi difícil desbotar ese pensamento tan hispano, tan goyesco: qué merda de país. Pero, como apuntaba no introito, hai, por fortuna, outras cousas que mitigan o impulso, primario e cotián, de pegar na garracha e purgar o país vía Lynch de sete ducias de sinvergonzas.
Hai 25 anos (cando eu tiña 25 anos menos dos que teño agora, xa é coincidencia), os servizos editoriais de varias universidades (entre elas a compostelá) decidiron darse unha alegría, crer en pouco máis en si mesmos e no traballo que desenvolvían, e saír da catacumba na que levaban toda a vida. Tratábase, no fondo, de atribuírense con claridade unha función similar á de calquera editorial, obxectivo que topou ao principio con non poucas resistencias derivadas das inercias dunha universidade atrofiada, nacionalcatólica e cun inveterado complexo de inferioridade. Non importan hoxe os detalles do complexo proceso en virtude do cal pasamos de Secretariados de Publicaciones -pouco máis ca negociados burocráticos para a impresión de materiais absolutamente faltos de interese e demanda- a prestixiadas editoriais con presenza nos foros e feiras profesionais máis importantes do sector. Fiquen eses detalles para outro post. Apenas quería con este exemplo e reflexión apelar a que eu e moita máis xente coma min -unha masa crítica, comprometida e honesta na que xurdiamente creo- non merecemos un país así, nin, moito menos, unha clase política -inculta, oportunista e sectaria- que está afondando con teimosía flagrante en darnos todos os días motivos para exclamar: que merda de país!

Libri volant

Levo moitos anos visitando anualmente a nosa feira do libro español LIBER, pois, como adoita ocorrer con estes eventos, é un magnífico escaparate para, dunha parte, pulsar en vivo e en directo a evolución do sector e, doutra, ver moita xente da profesión que non se ve en meses. Saúdos, apertas, afectos reeditados (nunca mellor dito), cafés ás présas, xuntanzas meteóricas unhas seguidas das outras, conversas fuxidías, asistencia a mesas redondas, presentacións e breves conferencias, promesas, compromisos... e, sobre todo, un grato intercambio de miserias. Das grandes cifras ás calderillas; dos grandes grupos aos editores independentes; do ouropel da sona á grisalla do anonimato; de autores estrela a novatos perfectamente ignotos; do pastelón da narrativa escandinava e os bestsellers ás frangullas dos libros de fondo, a edición vive (André Schiffrin xa o vaticinou hai máis de dez anos) nunha encrucillada na que nada é como foi antes e nada sera como hoxe é, unha encrucillada aínda, se cabe, precípita por unha crise túzara e imprevisible. O embate dixital que semella non querer acabar de arrancar fronte -paradoxalmente- a unha redución en 2010 de case trinta millóns de exemplares impresos menos ca en 2009 son a tea de fondo dunha transición que se está facendo eterna. Quen espera desespera. Ao cabo (e isto supoño que é un consolo) toda época ten moito de recapitulación das anteriores. Un filósofo ilustre díxome unha vez que, na súa opinión, toda a filosofía de Occidente é unha recapitulación de Aristóteles. Ao mellor, seguindo o símil, a edición -en canto tecnoloxía da comunicación escrita global- leva séculos reinventándose, recapitulándose. Doerse, como este menda fixo tantas veces, da efemeridade e evanescencia derivadas dunha produción en masa pode mesmo resultar unha queixa pouco orixinal. Cando san Bernardo de Claraval na primeira metade do século XII, época na que o libro manuscrito adquiriu inusitado desenvolvemento, deploraba a premura coa que se difundían os escritos do seu xurdio inimigo ideolóxico Abelardo , afirmou: Libri volant! Que diría hoxe!?

Unha confesión

Hoxe teño o corpo de facer unha confesión. Unha amiga miña, moi lista e sabedora das cousas do mundo, di que a certa idade todos os homes temos a cara que nos merecemos. Refíerese ela a que os camiños que se transitan nesta fodida congostra que é a vida van deixando un ronsel de pegadas indisimulables consonte o noso rostro estea afeito a reflectir máis ou menos permanentemente segundo que emocións: angustia, mala ostia, alegría, gana de compartir, tristeira, pesimismo, preocupación, ansiedade, convicción, seguridade, medo... Ao cabo, por fortuna para a maioría a vida, este misterio, é unha mestura máis ou menos ponderada de tales sentimentos. Pero é certo que o abuso sistemático das ondas negativas e destrutoras ou a fantástica preminencia das positivas e edificantes tinxen as nosas liñas de expresión xa de luz ou escuridade, xa de febleza ou forza, xa de verde, xa de gris. Eu, cuando me paro a contemplar mi estado y a ver los pasos por do me ha traído, deduzo, conforme as conclusións a que o meu rostro me conduce, que, como o poeta, a mayor mal pudiera haber llegado. Todo, ao meu xuízo e xa ultrapasado o medio século se entrecruza, e non acerto a distinguir os logros profesionais dos persoais, pois todo é produto dun mesmo talante ou Weltanschauung. Valoro o mesmo as gabanzas dunha persoa extremadamente culta por unha fermosa edición que o recoñecemento da señora que limpa o meu despacho na uni por regar con tanto primor as plantas que o adornan: ai, non se ven moitos homes así, dime cando me ve dando de beber a un fermoso crotón que teño. Aprecio de veras a absoluta falta de importancia que os meus fillos atribúen aos (aparentes) éxitos de seu pai, pois é un indicio certo da súa valía humana. Recentemente aceptaron con resignación, e máis ben indiferenza, acompañarme a un acto no que o un importante político me fixo entrega de certo galardón.
A miña receita vital é simple: ser listo tanto para os polinomios como para os recados; poñer entusiasmo e convicción no que se fai; erguer todos os días un altar á deusa honestidade; crer e confiar na valía dos demais tanto como na propia (como mínimo) e, lembrando a Tagore, non chorar porque se faga de noite pois as bágoas nos impedirán ver as estrelas.

Momentos como regalos

Escribo isto o domingo contra a tardiña. Ao mellor cando vostede o lea é luns pola mañán, ese momento, en realidade igual a tantos outros momentos, pero tan deostado por unha sociedade que atopa no lecer o acubillo certo do agobio que o consumo nos esixe. Se está vostede dándose ao demo porque atopa na volta á rutina laboral, coas súas miserias e pequenos infortunios, unha serie de catastróficas desgrazas e ve a semana que comeza como un túnel profundísimo ao que non se lle enxerga fin, déixeme que o agasalle con este momento na esperanza dun pouco de consolo, porque, como ben se sabe, o momento da creación literaria precisa de ambientes e postas en escena adecuadas. Son as 20:18;escribo (como o fago dende hai dez anos) ollando o val da Amaía dende o cómaro privilexiado que representa o baixo cuberta da miña casa (a cara B de tan poético contorno é botar o día baixando e -o que máis grave- subindo escaleiras); o aire é un bálsamo, pois estes primeiros días de outono van da man dos últimos do seu curmán setembro e o verán fala de querer quedar; o azul inmenso e case branco do ceo fúndese co verde escuro do val e as luciñas das casas e do tendido dos camiños e estradas van nacendo aos poucos, como avelaíñas tímidas e estrelecentes; pequenas columnas de fume, case como fíos invisibles, traen o arrecendo dos fogares; alguén rega o xardín; os nenos xogan á pelota e séntense os seus brados violentos, masculinos, as súas invectivas machunas, que son, máis ou menos, como as invectivas dos nenos que xogaban á pelota hai corenta ou sesenta anos; un melro serodio e de certo un chisco despistado ofrece a un aparente anonimato o seu xugoso rechouchío, pero aquí estou eu para dar fe da súa modesta proeza, a heroicidade humilde dun paxaro que me endoza este momento como unha culleradada de mel ou o sexo inesperado. De fondo, o clave da Obertura á francesa en si m BWV 831, de don Juán Sebastián, xenio alemán tan querido, case me fai chorar de pura emoción, pois todo comunga de consún: o aire como un bálsamo, a extremaunción do día, as luciñas das casas, o fume en volutas inocentes, o melro que xa calou, a voz das nais que chaman polos nenos para a cea, o meu home que xa consolou a fogaxe do xardín co frescor da auga, a música de Bach… E penso: puta soberbia que nos roe a vida. Hai tanto en tan pouca cousa!

Sen solución de continuidade?

Malia que aprender ten en galego o dobre valor dos latinos 'docere' e 'discere' (e, así, estou aprendendo a tocar a guitarra e estoulle aprendendo a Maria a tocar a guitarra), para os efectos dunha sorte ou ensaio de frase lapidaria que vou emitir como introito deste post, preciso botar man do verbo alternativo ensinar, de dubidosa enxebreza si, pero que resulta útil para desfacer molestas anfiboloxías. A frase lapidaria (que, nacendo con tal vocación, ten ben pouco futuro como frase lapidaria) é: O máis grato de ensinar é o moito que se aprende.
Hai uns días, respondendo ao xentil convite dun grande amigo e colega de fatigas varias, impartín unha sesión docente de dúas horas nun curso de "Hermenéutica de textos filosóficos", materia de primeiro ano do grao en Filosofía. Dito así, probablemente soe a que fun convidado pouco menos que por don Pantuflo Zapatilla a impartir unha charla sobre a trascendencia económica da colombofilia aplicada ás tecnicas modernas de agrimensura. Pero non. A cousa é moito máis simple: sendo que a hermenéutica, como quere o lexicógrafo, é a arte ou ciencia de interpretar textos, a miña disertación consagraríase, precisamente, a un breve percorrido crítico pola orixe e evolución dos textos, como soportes da interacción e transacción da cultura. Titulei a lección, de xeito ben pouco preciso, O libro, a comunicación e a cultura. Durante dúas horas, e perante un abigarrado auditorio de máis de cincuenta mozos e mozas, de actitude primeiro cauta, pero despois extraordinariamente dialéctica e fluída en relación ao orador, establecín os fitos, ao meu modo de ver, máis salientables dunha evolución sen solución de continuidade, pois tal foi o leitmotiv da disertación: así, entre a arquifamosa moza pompeiana do séc. I d.n.e., que terma coquetamente do stylus e a tabella, e unha moza xaponesa que sostén unha tableta Google Android, ou entre unha táboa cuneiforme sumeria, o papiro grego de Derveni e un codex medieval non hai solución de continuidade, pois son formas diferentes dos mesmos procesos: transaccionar a información de xeito activo (escribindo) ou pasivo (lendo). E aquí, -porque ensinar é ensinar a dubidar (a frase lapidaria, neste caso, é de alugueiro)- introducín un elemento crítico: sen solución de continuidade? Non. Os seres humanos precisamos someter os feitos e as entidades do coñecemento a lindes, mouteiras, clases e categorías de clases. Cremos, desta maneira, que a primeira novela moderna é a do fidalgo cervantino, que en 1789 c0meza o que chamamos mundo contemporáneo ou que o libro inventouno Gutenberg. En efecto, mediando a décimo quinta centuria, nun escuro obradoiro maguntino un curioso personaxe a medias intelectual e a medias industrioso artesán fundía en chumbo caracteres góticos para aplicar á galera, imprimir páxinas e reutilizar as matrices, así fundidas, en galeradas e páxinas novas. En tres anos, entre 1452 e 1455, contan as crónicas que aquel meu tocaio (Johann ou Hans) imprimiu unha Biblia latina na exigua tiraxe de 180 exemplares. Herrn Gensfleisch, por completo alleo á categorización que da súa persoa e obra ía facer a posteridade, puxo os fitos da segunda solución de continuidade nos soportes da cultura. A primeira foi, claro está, a propia invención da escrita, pois dende as orixes da linguaxe habían de pasar centos de milleiros de anos antes dos primeiros ensaios de transacción gráfica das mensaxes orais (contra, digamos, o cuarto milenio a. C. en Sumer). A terceira solución de continuidade -internet e a expansión ilimitada da información- estámola vivindo e, como protagonistas ou testemuñas dun feito tan impresionante, debemos sentirnos privilexiados. Analizada dende este punto de vista, a dialéctica diaria sobre a competencia de soportes e os eventuais triúnfo ou retroceso do ebook a respecto do libro impreso devén unha liorta un chisco mísera e inútil . Porque, de cando en vez, cómpre poñerse un pouco apocalíptico. Ou estupendo, como don Máximo Estrella.

Menosprecio de aldea e alabanza de corte

Unha vez preguntáronlle a Augusto Assía, nom de plume de Felipe Fernández Armesto, se era nacionalista. Don Felipe, que sabía moi ben onde lle apretaba o zapato a cada quen, respostou: Si, eu son nacionalista dos Estados Unidos, país no que vivira anos e coñecía moi ben. Fernández Armesto, que non era nada inxenuo, significaba coas súas palabras que todo nacionalista é un entusiasta defensor da súa terra, e, para tal entusiasmo, hai que ter unha gran dose de admiración polo país mesmo. El sentía esta admiración polos Estados Unidos e, probablemente, e malia a súa condición xenética de labrador, non atopaba ningunha razón para un tal sentimento verbo da súa natal Galicia. En troques, don Ramón Otero Pedrayo, que -como todos os intelectuais da xúa xeración- era idealista e honesto (e dicir, un inxenuo de regulamento), idealizaba, nunha liña perceptiva ininterrupta dende os devanceiros decimonónicos, a aldea e a vida rural galega, que el, na súa crasa inxenuidade, quería xeórxica, bucólica e pouco menos ca heroica. Nun fermoso limiar asinado en 1948 a un honestísimo libro (Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares, o seu autor o ilustre galeno D Jesús Rodríguez López; Tipografia Flórez, Batalla del Salado, 7, Madrid), naquel seu robusto galego, dicía don Ramón: Os labregos, eternos nenos e raza vella, mitoloxía de alborada e de medo inizal à noite e angueiras obrigadas dend'o comén da cultura.
Nunha cultura antropolóxica como a nosa, marcada a lume por raiceiras rurais tan fortes, a exaltación da aldea resulta ser un elemento consubstancial e case haxiográfico. Estámolo a ver actualmente coa beatificación por parte do establishment cultural de Balbino, algo que, ao meu modo de ver, xa vai cheirando. Eu non sinto unha excesiva simpatía polos habitantes do noso medio rural, e falo en termos de antropoloxía xeral, non de persoas ou actitudes concretas, e desde logo nunca me traguei esa pílula maniquea tan cara ao nacionalismo do "campesiño asoballado", vítima propiciatoria e inocente da terrible maldade do cacique señorito. Ben en troques, creo que unha media humana caracterizada polo seu inmobilismo consciente, a súa permanente dobrez e maliciosa picardía, a súa desconfianza sistemática a toda forma de modernidade e, por suposto, a toda forma de solidariedade e pensamento colectivo, foi, é e temo que serguirá sendo unha pesada rémora para a constitución dunha auténtica sociedade civil, dinámica e verdadeiramente progresista, en Galicia. Como cidadán urbano sinto ter moito máis en cómun cos meus amigos de, non sei, Murcia, Madrid ou Albacete ca con individuos que habitan a 500 m da miña casa nun palafito sen recebar (para non pagar licenza de primeira ocupación) e seguen crendo que iso de que o home chegou á lúa é un conto (é un caso real). Os habitantes das xéorxicas aldeas de Galicia son os directos, e conscientes, responsables do feísmo arquitectónico, do espolio sistemático do medio natural, da espantosa invasión de eucaliptos, dos somieres pechando as leiras e dos depósitos incontrolados de lixo por toda a parte. É dicir, os responsables do destrozo dun, outrora, fermosísimo país. Eis por que me sinto tan pouco proclive a incorporar como parte da miña cultura unha civilización rural detida no tempo e que, paradoxalmente, semella gustar tanto á cultureta patria. Alá eles.

Estorniños e pardais todos queren ser iguais

Nas miñas aulas do mestrado de edición, teimo moito nunha idea para que os alumnos se vaian afacendo a un mester que non todo o mundo é quen de asumir: a metade do tempo útil dun editor vaise en rajar. E non só hai que falar, e moito, Hai que convencer falando, o cal xa é máis complicado. Porque por falar, hai xente que fala a dios pero sen miolo. Na miña vila había unha señora de mal nome a Muda porque non calaba e mareaba a maría santísima. Non. Un editor debe falar, moito porque son moitas as horas que traballa, pero debe facelo con tino, asisadamente, con autoridade e transmitindo convicción. Casi ná. Pode parecer esaxerado, pero canto máis cumpra con tales preceptos, mellor lle irá, e falo pola miña experiencia. Aos autores nas editoriais pásalles cos seus orixinais como aos pais nos colexios ou aos xardíns dos acaroados (adosados para quen non estea ao tanto das innovacións léxicas máis enxebres): tendemos inevitablemente a pensar que o noso é o máis bonito, riquiño e por suposto o que merece unha atención máis inmediata. Esta permanente tensión entre a esixencia derivada dun rutineiro que hay de lo mío e a xestión coparticipada de cincuenta orixinais en fases diversas configura, sen remedio nin edulcorante algún, que un dispositivo oral diplomático, contundente pero moderado nas formas e que emane autoridade e coñecemento sexa a ferramenta laboral sobre a que alicerza o éxito dunha xestión tan complexa. Doutra parte, tamén me fai pensar que o uniforme de traballo dun editor debera ser un mono de amianto e unha mangueira pois, ao cabo, non fai senón apagar lumes todo o día. O autor ou autora vaidoso, repelente, pagado de si propio e convencido de saber facer libros é un xénero que abunda máis do que cómpre. Transaccionar ideas con xente tan impermeable é un exercicio de paciencia especialmente extenuante: cando queren facer valer, coa ousadía propia do ignorante, o seu criterio técnico fronte ao do propio editor, chega o tempo de botar man das imaxes ou símiles e preguntarlles se, cando teñen ao técnico da lavadora ou o fontaneiro na casa, tamén lle impoñen por onde meter a chave inglesa ou que tubo é o que deben cambiar. Os cagaprisas, vítimas permanentes da angueira que lles provoca a impaciencia, son tamén outra pandemia. Entregan o orixinal un luns coa ínfula de teren o libro publicado o venres, invocando non se sabe que premuras. Un vello impresor que eu coñecín, moi sabio, tiña para estes suxeitos dúas pílulas infalibles. Cando lle entraban pola porta botando tacos e ristras e, convocando as potencias infernais, eran informados de que o libro aínda non estaba editado, o meu impresor, con apousado ton, lles subministraba unha imaxe zoolóxica chea de tenrura e bo siso:
-Á gata por parir con présas saíronlle cegos os gaticos.
Se a primeira pílula non daba efecto, ficáballe aínda a segunda, un plan b tan demoledor na súa impecable lóxica, que o impaciente cagaprisas non podía senón encartar a gaita, como se adoita dicir:
-Non hai traballos urxentes: hai encargos tardíos.
Do mellor que levo oído nos últimos tempos acerca desta espiñenta cuestión das relacións humanas no eido laboral e da resolución de conflitos, é algo que me contou un magnífico amigo da capital, que se dedica á informática de empresas dende hai moitos anos. Cando ve que a dialéctica co seu interlocutor está nun punto morto e a interacción de argumentos xa non é posible, recorre a endosarlle un refrán, o primeiro que se lle vén á cachola, que, por suposto, no 95% dos casos non ten absolutamente nada que ver co contexto da conversa:
-Y ¿sabes lo que te digo, campeón? Que casa de dos puertas mala es de guardar. Ou:
-Y además, fíjate lo que te digo hoy y recuérdalo cuando te sientes delanre del ordenador: no por mucho madrugar amanece más temprano.
O meu amigo está encantado coa estratexia: o pensamento lateral a que obriga unha sentenza tan extemporánea sume, polo visto, aos seus interlocutores nunha lagoa ou segmento branco, no que é preciso voltar a conectar cabos soltos. Un espazo que é aproveitado polo meu home para tomar folgos e rirse un pouco de todo. Ata de si propio. Vou rematar este post asegurándolle, querido amigo, que neste asunto da complexidade das nosas relacións nun mundo presidido polo estrés, as présas e a supervivencia do máis forte, teña sempre presente que can e gato non comen ben no mesmo prato.

Euménides

Contemplada en panorama, a historia da humanidade é a historia das guerras da humanidade. No devir milenario do sapiens non existe solución de continuidade entre Alexandre Magno e Milosevic ou entre a brutal toma de Laquis por Senaquerib e a guerra civil libia deste verán: liberación do xugo ou dominación do outro; territorio; relixión; raza; ideoloxía... calquera alento vale para acenderlle a mecha ao sangue, ao lume, ao sufrimento, á fame, á dor. Secomasí, en termos absolutos, a conflagración que devastou o mundo entre setembro de 1939 e maio de 1945 é, sen dúbida, a acontemento máis importante de toda a centuria e, probablemente, un dos máis importantes da historia toda do xénero humano, se por importante -fronte a calquera outra consideración- reputamos a cifra de non menos de 55 millóns de mulleres e homes de toda idade e condición matados polos seus semellantes no tempo récord de seis anos. Existe algo máis importante na historia do mundo?
Hai acontecementos cuxa crítica ou consideración obxectiva non pode ser xa orixinal. A máis de sesenta anos de ter acaecido, sobre tan espeluznante episodio da historia dos nosos devanceiros -episodio que por boa ventura o deus azar nos librou- ficou xa todo dito. A economía, a politoloxía, a ciencia xurídica, a socioloxía, a psicoloxía, a historia, a antropoloxía e supoño que ata a psiquiatría practicaron sesudas diseccións, profundas e definitivas análises, coa contraposición serena de puntos de vista, datos e cifras da guerra terrible, sobre as resultas da cal, para ben ou para mal, se montou o mundo contemporáneo. Pero a literatura é outra cousa, un acubillo certo, a última Thule sobre a que afincar unha nova pica. A carón de bodrios que fan lexión, hai novelas normaliñas, hainas boas e mesmo moi boas. E logo hai unha categoría distinta, escasísima, unha especie en permanente extinción: hai novelas inmensas, inatinguibles, eses produtos que fan que un -que xa vive medio desenganado- se reconcilie, con todo entusiasmo e cando xa o cría case todo perdido, coa engaiolante captura que a fabulación fai do espírito lector. Las benévolas de Jonathan Littell -de quen xa se leva dito moito, pinche no enlace e afórrolle buscar en google- é un monumento literario froito dun talento excepcional e nacido para sacudir conciencias, remover emocións e aventurar novas respostas a preguntas vellas, que estimamos respostadas xa para sempre e sobre esquemas, digamos, "éticos" (as aspas son miñas) completamente establecidos en Nürnberg entre 1945 e 1946. Cumpría un SS o seu deber cando disparaba a unha nena xudía en Ucraína? E, se así era, non é certo que non existe cousa máis nobre ca cumprir co que eticamente se considera xusto e, aínda, necesario? Quen gañou e quen perdeu a guerra? Que tería ocorrido de gañaren os nazis? Cal tería sido o futuro da raza xudía e cal tería sido o papel da comunidade internacional sobre a shoah, cando esta mesma comunidade na conflagración se inhibiu reiteradamente de atacar manu militari os campos de exterminio? Non é a fronteira entre vítima e vedugo a liña máis feble que existe na nosa pobre condición humana? Baixo que circunstancias estamos dispostos a transitar dun a outro lado da barreira? Preguntas. Preguntas...
Remato hoxe de ler o libro. Comecei nas fogaxes do verán. Mil páxinas sen puntos e á parte. Terei que encadernar o exemplar antes de llo devolver á amiga que mo prestou (de directa asecendencia xudía, por certo, non deixa de ser curioso).

Enésima aproximación a una cabeza inescrutable

Un bo amigo -cabaleiro da escola antiga, culto e refinado, profesor, ex-editor, deseñador e pintor, entre outras cousas, que puxo a estética por monteira e non para quieto un intre-, empeñouse hai uns meses en me facer un retrato, arte na que posúe habelencia extraordinaria. Eu, que teño ben presentes certas prevencións, non andaba moi convencido, pero por non dar a interpretar unha negativa impenitente como imperdoable descortesía, ao cabo accedín. As miñas prevencións proveñen dun razoamento simple: unha cámara fotográfica é unha máquina que se limita á reprodución da realidade. Vale, vale: a fotografía é unha arte e non serei eu quen o discuta (e menos cando aínda teño na retina a impresionante expo de Lee Miller na Fundación Caixagalicia da Coruña). Claro que sobre o produto (ou o induto) da reprodución fotográfica inflúe a mestría, personalidade e estética do artista de tras a cámara, pero, de seu, a captatio é cuestión de microsegundos. A arte pictórica é outro cantar, unha constructio de días, semanas ou meses, na que se verifica unha inevitable simbiose ou ósmose do ser humano artista co ser humano obxecto do retrato, unha relación que pode estar presidida, no momento da creación e para a perennidade, polo arcano do máis impenetrable misterio. Pense, entre innúmeras mostras, nos retratos da moza da pérola do meu adorado Vermeer ou no rosto de Moro por Holbein e entenderá o que digo. A outra distancia, Wilde coqueteou tamén con tan engaiolante mestura: transvasar a personalidade de Mr. Grey ao canvas que o conservaba e envellecía como el.
Hai uns días, o bo do meu amigo esteta e pintor xiroume visita e, medio desesperado, confesoume que ningún dos ensaios sobre a miña vera effigies, practicados sobre unha trintena de primeiros planos, acababa de convencelo. Na súa opinión hai algo no meu rostro que el non é quen de capturar (e abofé que non serán as liñas de expresión, o frunce dos beizos, nin a acuosidade dos ollos), algo que subxace ao que fisicamente ve. A tal punto, que o retrato que me traía, o máis aceptable na súa opinión do conxunto das probas deliñadas, intitulouno Enésima aproximación a una cabeza inescrutable. Cando o vin, sufrín un forte impacto. Alén dunha magnífica obra, trátase probablemente do retrato da miña alma vista dende fóra. Cousas así asustan.

José Luis recibe un premio

Creo lembrar -teño agora tal preguiza que non me vou molestar en comprobalo- que nos parágrafos iniciais do meu querido Shanti Andía, o vello mariñeiro, relembrando a singradura da súa existencia, anuncia: Debo hablar de mí. En una autobiografía es inevitable. Hai nese debo unha humildade implícita, unha vaidade represa que acaen ben á captatio benevolentiae que todo autor precisa: non lle gusta falar de si, pero, para os propósitos da novela, resulta imprescindible. Tampouco eu gusto especialmente de aplicarme pomada e creo non telo feito máis ca cando considerei que a trascendencia dos feitos comigo relacionados -logros, actividades interesantes, tendencias...- concedíanme licenza para unha leve vaidade. E isto malia que un blog, pola súa intrinseca natureza de bitácora ou diario, devén moitas veces un repertorio, inane, patético e baldeiro, de inmodestias e egotismos. Todos precisamos do noso pequeno ego, pero en ocasións, en certas personas o tal ego é un xigante de medidas abafantes. O malo é que tamén, por veces, unha excesiva inmodestia pode conducir a unha actitude doadamente interpretable como falsa ou impostada. Deixa que é complicado isto de situarnos no mapa do mundo! Ben. O que quero dicir con todo este introito tan estantarelado é que algunhas das miñas colaboracións no recentemente pechado xornal GALICIA HOXE recibiron un premio. Non vou disimular que, por varias razóns que noutra altura explicitarei, a cousa prodúceme unha íntíma e tépeda satisfacción, que non sei se ten ou non que ver coa vaidade. Penso que non, porque se algo me teñen aprendido os anos é a relativizar o valor das cousas e a non conceder excesiva importancia aos sempre mundanos fastos e ouropeis. Pero si satisfacción, pois semella que, ao cabo, segue habendo quen aprecie ideas frescas para alén da actualidade política e a aburridísima cuestión lingüística, e, sobre todo, para alén das lindes, influencias, intertextualidades e nomes perfectamente coñecidos do inefable circuíto"oficial" do galeguismo cultural, ao cal eu non pertenzo.
Alguén do tribunal faloume de talento. Este é un perigosísimo substantivo tras o cal non hai más ca reflexos sobre a auga. Ora, si podo dicir, con don Pablo malagueño, que a min as musas sempre me pillan traballando. Grazas.
Máis ideas sobre premios.

Un documento oito válvulas

A babilonia tecnolóxica na que vivimos conduce a peculiares hipertrofias. Cando se manexan centos de arquivos informáticos (.doc, .pdf, .jpg, .tif, .dat, xls., .ppt, .otd et sic de singulis), a imaxinación chega a resentirse á hora de bautizalos e os resultados poden producir especimes fantásticos: curripeq é un .doc que contén unha versión pequena do meu currículo; un equívoco lanjram.pdf é o nome da tradución que un tal Jose Ramón fixo dun texto inglés chamado Language. A certo documento redactado de consún por varias persoas en diversas reunións corporativas, decidimos chamalo Minerva, por razóns que nun tempo faranse obvias pero que, de momento, non veñen ao caso. Sendo a última versión deste texto a oitava, decidín chamalo Minerva V8 ('versión 8') e, no subject do mail no que o enviei a todos os colegas, puxen Minerva 8 válvulas. Un dos destinatarios viume ao pouco, e co seu aquel de rintintín ―unha das máis fermosas deformacións por etimoloxía popular que coñezo― preguntoume se estaba tolo. Supoño que o diría porque, ao seu modo de ver, en cousas tan serias e academicamente elevadas, non entra o humor. Eu coñezo moitas persoas, e abofé que vostede tamén, para as que a eficiencia e calidade profesionais só teñen cabida en ámbitos estatuarios e convencionalmente serios e que relacionan humor con carallada e ironía con falta de rigor: semella, daquela, que atopar elementos humorísticos no que un fai, por máis que o que faga sexa serio, sesudo e grave, é marca indeleble do trapalleiro ou do paiaso. Ben está que o crean e non vou eu a gobernar casas alleas. Pero penso que o argumento non só non é certo senón que, en troques, aplicar humor e ironía ás nosas rutinas laborais ten moi salutíferos efectos sobre a propia calidade do traballo, pois, por unha banda, faino máis agradable e levadío ―a risa é saúde― e, por outra, rir de nós mesmos e do que facemos relativiza a importancia que cadaquén atribúe ao que fai. Este é un camiño especialmente recomendable no entorno universitario, onde menudean de xeito especialmente intenso sesudos xenios incomprendidos, persuadidos de que das súas mois serias investigacións depende o futuro da civilización occidental. Na miña vida profesional ―e tal vez facendo gala dunha personalidade excesivamente expansiva, non o nego― percibo con claridade a primeira reacción de estrañeza cando, por teléfono, un interlocutor que non me coñece escoita do director de publicacións da Universidade de Santiago ―unha categoría que ben pode encaixar no prototipo do universitario-horrorosamente-aburrido― non sei, un xogo de palabras, un golpe de enxeño, unha anécdota chistosa que veña ao caso. Son éstas cousas que achanzan as relacións, rompen o xelo e fan que os compromisos flúan como engraxados con aceite. Persoalmente, non me custa nada despedir os mails profesionais dirixidos a persoas descoñecidas e doutras comunidades do Estado ou mesmo países con fórmulas do estilo de Saludos desde la esquina verde (ou a variante inglesa Greetings from the green corner, e que averigüen en Wyoming ou Vancouver que carallo é iso da esquina verde) ou Saludos cordiales desde una lluviosa y otoñal Compostela (ou o que veña ao caso, segundo o clima). Penso que son pequenos detalles que humanizan fluxos de traballos tan bestiais, deshumanizados e vertixinosos como os que compoñen o noso labor diario, apuntamentos que din algo de nós, unha folerpa poética, un relampo breve de simpatía e proximidade. Serán os anos, non digo que non, pero, nesta civilización de vítimas do estrés adictas ao trankimazim, aprecio cada vez máis a galanura e mimo, o humor respectuoso nas relacións interpersoais. Custa tan pouco e serve para tanto!

Romper a crisálida

Nunha conversa telefónica de hai bastantes anos con Alonso Zamora Vicente, eximio filólogo e naquela altura presidente perpetuo da RAE, eu, que lembraba da carreira boa parte dos seus libros, quixen ter un galano con el e afirmei que, sen dúbida, a obra do sabio o sobreviviría. Don Alonso, recollendo con elegancia o académico piropo, reaxiu con sensatez e ironía:
―Hombre, que quiere que le diga, amigo mío; preferiría sobrevivir yo y no mi obra…
Pero non; a peaxe da existencia biolóxica é termos inscrita unha data de caducidade. Os obxectos que, en troques, sobreviven o paso do tempo recárganse, consonte envellecen, de feitizo, de misterio, de fascinante atractivo. Aquilo que os románticos chamaron genius loci ―o irresistible engado de saber que a oxiva baixo a que esou pasando é exactamente a mesma pola que hai oitocentos anos deambulou o abade dun cenobio cisterciano―, ben pode trasladarse ao genius rei, a maxia dos obxectos. Resulta conmovedor ―e, doutro punto de vista, fondamente inquietante― que un obxecto que podemos ver e que, se somos privilexiados, mesmo tocar, teña dez, vinte, cincuenta veces a nosa idade. As mans nas que andaría, os mundos que coñecería, as cousas que oiría! A venus de Willendorf, a carauta dourada do faraón neno, a dama de Elche, o Leabhar Ghabhála, a diadema de Ribadeo… o Códex Calixtinus! Nos últimos días ―universalmente coñecida a miña bibliofilia basal― houben de soportar vacilóns sen conto a conta (a redundancia valla) do bendito mamotreto. Conste que eu non o teño.
A vida dos libros é como a das persoas. Pode ser tranquila ou azarosa; rutineira ou excitante; insulsa ou divertida; gris ou verde. Ata o momento, o Codex, un venerable manuscrito tan venerable como aburrido, unha especie de Bin Laden (e.p.d.) ou billete de 500 euros de quen todo o mundo sente falar pero ninguén viu, pasou unha existencia gris, aletargada e melancólica en tristes andeis catedralicios cando non en mans de anacrónicos homes de curia que farían moi ben en casar ou de medievalistas e paleógrafos, serios e sesudos como don Pantuflo Zapatilla. Agora que o chorizaron, todo o mundo o bota en falta por unha sorte de incoherente sentido da propiedade ou incomprensible chauvinismo cultural. Pero alguén se preguntou que pensa, que cre o propio códice? El non se sentirá afortunado de vivir, tras séculos de mortal aburrimento, novas experiencias, contento de coñecer novos ambientes, de oír algo máis ca o roer da couza e voces diferentes das estatuarias salmodias dos curas, de respirar algo máis ca o arrecendo penetrante do incenso? Os libros deciden o seu destino, vontade contra a que se estrelan todos os intentos humanos de mudalo. Como o anel maldito da Terra Media, acaso o Codex, despois de tantos séculos, quixo desprenderse da crisálida e voar por conta propia. Cando dentro de mil anos, o propietario que entón teña o volume conte a súa historia, de certo que o roubo de 2011 ha de ser un episodio interesante.

Input / Output

O input: nunha mañán especialmente estresante e chea de compromisos dispares, unha chamada telefónica dalguén que se presenta como profesor dunha universidade nova, lonxana e sureña, quen, confusa e bastante atropeladamente ―e, por suposto, como é adoito nestes casos, dando por suposto que eu coñezo unha morea de información que, claro está, descoñezo― no prazo de corenta e cinco segundos me fala dunha obra en tres volumes, editada nos anos corenta e cincuenta, de autoría dun científico inxustamente esquecido; me fala tamén dunha rede tecnolóxica de ámbito nacional consagrada a certas liñas de investigación punteiras de última xeración, de lolast, vamos; partícipame igualmente o interese da filla do devandito investigador, na altura profesora dunha universidade capitalina, en dar ao prelo unha edición facsimilar dos tres tomazos cunha grea de suplementos; no breve lapso de tempo en que escoito e non falo, vento ―privilexios da experiencia― un labor inxente, complexísimo e do que, probablemente, como dicía a miña avoa diolateñanagloria non vou sacar ni lana pa una pelota. Cando o meu interlocutor detense a alentar, mecanicamente obrigado pola fisioloxía da respiración, meto baza e inquiro que raio verde ten que ver a miña universidade con toda a barafunda que se me vén de trasladar coa esperanza de poder negarme. O meu home cita un nome vencellado á miña querida alma mater e parte así mesmo do plan editorial, que, como corso con patente ou tisana en temperamento alterado, alisa as enrugas dun proxecto tan revirichado: en termos técnicos, un embolao.
O output: case dezoito meses despois, vimos de tirar do prelo, en colaboración coa Red Temática Nacional en Tecnologías de Computación Artificial/Natural (RTNAC), un volume de máis de 900 páxinas en tapa dura, que incorpora a reprodución facsimilar de tres volumes editados orixinalmente en 1945, 1950 e 1952 polo Instituto Ramón y Cajal do CSIC: Dinámica cerebral. La actividad cerebral en función de las condiciones dinámicas de la exitabilidad nerviosa; o seu autor, o neurocientífico Justo Gonzalo Rodríguez-Leal (1910-1986), que, no Madrid triste e gris dos corenta, experimentando cos feridos cerebrais da guerra civil, postulou unha teoría absolutamente inédita e radical no seu tempo sobre a dinámica da actividade cerebral e a integración sensorial, que é pioneira dos estudos que hoxe se realizan, por exemplo, na Harvard Medical School de Boston e noutros laboratorios mundiais que abordan a funcionalidade cortical.
Reflexión: o inxente, arduo, metódico e honestísimo labor dun investigador ―alguén mo calificou esta mañán de "heroe" e estou de acordo― a quen un réxime noxento non fixo máis ca poñer trabas, renace, como o fénix de cinzas nunca apagadas, ao conxuro da conciliación de intereses, da fluidez de entendemento e da sensibilidade dun grupo de persoas que, en graos distintos, poñen todo o seu coñecemento e entusiasmo en dar ao fénix as mellores galas. É nese momento, ao coller por vez primeira o volume que lle traen da imprenta, cando o editor, ollando o libro con arroubo paternal, pensa que, sen dúbida, pagou a pena. Sempre paga a pena.

http://aestrada.miscelanea.com

Onte presentamos na miña vila, A Estrada, a plataforma dixital da revista A Estrada. Miscelánea Histórica e Cultural. A revista edítase dende 1998 e eu entrei a facer parte do seu consello de redacción ―así como do padroado do Museo do Pobo Estradense «Manuel Reimóndez Portela», en substitución de meu pai tras o seu pasamento en 2000― no ano 2001. Nunca dixen que si a algo para figurar e non facer nada. E, modestamente, así foi neste caso. Puxen o meu escaso coñecemento ao servizo dunha revista que xa ía como un tiro cando eu entrei en contacto co seu equipo, nomeadamente co seu director Juan Andrés Fernández Castro, un deses raros especimes que ―nun mundo dominado pola vaidade, a estupidez e a ousadía― ennobrece o xénero humano coa permanente expresión dunha desinteresada entrega, intelixencia, inesgotable curiosidade e sorprendente modestia, cando, en realidade, ten moi poucas razóns para ser humilde. Colaborar con xente así ―cando un está afeito a tratar de cotío con tanto xenio incomprendido― é simplemente un privilexio.
Os maiores desaparecen e, con eles, os fíos que nos unen coas nosas orixes. Malia a escasísima distancia física entre Compostela e A Estrada (e o día que se remate a autovía será menor!), van desaparecendo tamén as pontes que me enlazan coa vila e os pretextos para voltar a ela. Amigos de outrora, familia que cambia, nenos que medran e se fan homes e mulleres… A vida que pasa e xira, o tempo que non para. Por iso, a miña colaboración co grupo da nosa querida revista é, subxectivamente, tan importante. A rolda de prensa na que onte presentamos a edición dixital foi para min un acto moi emotivo, de reencontro cos meus, de pertenza ao clan, con quen me unen vencellos de familia, de lembranzas e coñecementos comúns. Doutra parte, sinto un indisimulado orgullo de facer parte dunha comunidade humana que, en tempos de apretura e desánimo, atopa o xeito de reemprazar financiamento con convición, dificultades con fluidez de ideas e grandes alardes técnicos con intelixente aproveitamento. A vida conduciume inexorablemente (tíñao escrito no berce o día que nacín) polos camiños da cultura, pero por veces dáme un certo aquel non terme dedicado aos negocios ou a industria. Ao mellor era rico.

Vivaldi e as voltas que dá a vida

Tras armala en varias ocasións coa expresión dos meus gustos ao respecto, medo me dá falar de música neste local. Pero, como me resulta imprescindible facelo, alá vai.
Eu a primeira vez que sentín os debuxos melódicos da "Primavera" de Vivaldi -frescos e xoguetóns como o rechouchío dun reiseñor- foi nunha Gibson Les Paul. Para facer honra á verdade, direi que herdei a miña melomanía militante de meu pai, malia diverxermos moito en gustos, non tanto no que a el lle gustaba e a min non (nomeadamente o bel canto), canto no que a min me gustaba e a el non. Neste último grupo estaba a música barroca, da que -xa xermánica, xa italiana- me declaro rendido devoto. Pero este foi -na súa ampla dimensión- un descubrimento tardío, aínda que sublimemente presentido no meu precoz contacto con Bach. Así é que a primeira vez que, como digo, escoitei nunha guitarra eléctrica o allegro de don Antonio veneciano -crego e libertino- eu non sabía nada del nin das súas quattro stagioni. Foi na televisión en branco e negro da casa familiar, andaría eu polos trece anos. O guitarrista era un fulano fraco, con aspecto de frade mendicante ou seminarista anémico, que atendía, logo o souben, por Antonio García de Diego. O resto do grupo que -na altura de 1974, nunha España na que aínda alentaba su excelencia- ousaba violar unha peza mestra da música clásica cunha interpretación tan ultramoderna e iconoclasta estaba formado por Mathias Sanvellian (violín e teclas); Christian Mellies (baixo) e Alain Richard (batería). Escoitar aquela versión de Vivaldi foi unha experiencia case mística, que me abriu ollos e oídos e modelou a miña sensibilidade cara a universos sonoros insospeitados, directamente relacionados co que deu en catalogarse como rock progresivo e sinfónico. Ao pouco merquei o disco, un LP dobre, chamado Ciclos, inzado de referencias esotéricas, evocacións estratosféricas e especulación cósmicas un pouco de guardarropía, todo hai que dicilo. Detrás de todo o proxecto, letras, composicións, dirección e produción, estaba Eduardo "Teddy" Bautista. Ciclos foi a última produción dos Canarios, que Bautista fundara dez anos atrás, un dos poucos grupos que soubo levar a posicións case políticas a súa inadaptación ao régimen, as súas melenas, o seu aspecto alternativo, a voz quebrada e os alaridos do seu líder. De feito, eu cheguei a Canarios da man dun fan do grupo, perdulario e borrachón, que había na vila, a quen aquilo de Free yourself lle ía como un queixo a un rato.
Hoxe, á luz de recentes noticias sobre as últimas andanzas de Teddy -en fin, do señor Bautista- volvín a escoitar o disco, mentres me entretiña en ler os textos do coidado booklet que acompaña o LP. Cada músico escribe unhas liñas de reflexión ou dedicatoria. O de Teddy di: Hijos del Universo. Anoche me asomé a un agujero que hay desde hace algún tiempo en mi futuro y llegó hasta mí la música de las esferas. Las armonías sutiles impregnaron mi ego y proyectaron mi fe en el entorno, haciendo de mí un panorama al servicio de mi generación.
Bueno. Supoño que podería poñerme patético, melancólico, indignado, moralista, crítico, triste, levemente enrabechado, frustrado, deprimido ou unha mestura de todo isto. Mesmo, á vista do devandito texto, podería poñerme ironicamente profético. Pero calquera destas posibilidades inspírame unha preguiza insalvable e o infinito fastío de incorrer nunha argumentación tan aburrida como inútil. Por iso, para rematar este post que, aínda que non o pareza, quere consagrarse a como manter o tipo nesta congostra fodida e revirada que é a vida, só se me ocorre un marabilloso adaxio popular: Hay que joderse.
(Na foto.: Teddy Bautista en Ciclos, 1974).

O crocodilo chora con motivo

O xoves 18 de novembro de 2010 aparecía a miña primeira colaboración na contra de Galicia Hoxe, que hoxe (valla a redundancia) sae ao público por última vez. Sen dúbida, unha páxina do xornalismo galego contemporáneo que se pecha, ou, mellor, que rompe malamente. Aquela colaboración outonal chamábase Árbores e referíase a moitos bos amigos vexetais que coñezo de hai anos, a amizade dos cales cultivo nos meus deleitosos paseos polo verxel que é A Amaía. A última é do 23 de San Xoán pasado e falaba da fenda dixital da nosa sociedade. Entre as dúas colaboracións median 33 semanas e 33 reflexións, impresións, puntos de vista, pareceres, impresións, emocións, sentimentos, calafríos, calentóns e estremecementos variados que tiven a ben bautizar Bágoas de crocodilo, título que, creo eu, acaía ben á cousa, pois a columna recollía benevolamente as paparruchas dalguén que non ten moito motivo claro para andar por aí metendo o narís en todo. Literatura, sociedade, tecnoloxía, natureza, poesía, política, cine, universidade, edición... Onte, cando recibín a, digamos, airada carta do director Caetano Díaz, que hoxe reproduce o xornal na contra, fun présa dun sentimento agridoce: por unha banda, remataba para min o peso dun compromiso semanal que, fóra o benéfico cultivo do desinterese e a levísima vaidade de ver as miñas bágoas en letra impresa, non me reportaba maldito o proveito; por outra -rutineiro que é o ser humano-, estaba case acomododado ao agradable tópico hebdomadario de me enfrontar ao "artigo do xoves". Semella, en fin, que a miña carreira como xornalista cultural non está chamada a perdurar. Como París para Rick, sempre me quedará este recuncho, cada vez máis desolado. Non importa. O caso é estarmos ben connosco.
De por parte, non quero entrar a valorar as causas que levaron á desparición final de GH. Supoño que para os seus responsables o máis lóxico é buscar as culpas fóra e reivindicar a bandeira da lingua. Para moitos cidadáns a interpretación é, en troques, doada: cada pau que ature da súa vela, que xa está ben de tanta cultura subvencionada e de tanta cultura da suvbención. A nosa é unha sociedade complexa, con claves, autoimplicacións e imaxinarios que, aos meus 51, me seguen escapando. Eu, para min teño que calquera empresa xornalística agocha un risco altísimo: non conectar ou, tal vez, deixar de conectar co público, que é, como ben saben actores, políticos e fisioterapeutas, o tirano máis grande que existe baixo o sol do mundo. Pero ninguén (nin eu, que xa é dicir) coñece a fin de todos os camiños. Deploro fondamente a situación na que fican os 19 traballadores do medio e agradezo con toda a sinceridade e calor dos que son capaz a inmerecida confianza que os meus amigos Henrique Neira e Miguel Seoane, e tamén o director Caetano Díaz e o subidrector Xavier Cea -dos cales recibín constantes mostras de xentileza e bondade- depositaron en min ao consagrarme un espazo tan privilexiado como a contra, onde puiden sacar os nenos, que normalmente viven zarrapechados neste furancho dixital, de paseo polo mundo adiante.
Hoxe o crocodilo chora con motivo.

Godot

Eu non vivín máis épocas ca a miña (intelixentísima constatación, por Xúpiter!). E, como non vivín máis épocas ca a miña, teño que botar man desa señora que por veces se pon tan seria e que todos coñecemos como Historia. Pero nin a Historia é quen de elucidar unha dúbida que hai tempo me ronda pola chola e que se relaciona co recente movemento de indignación popular, que, polo visto, periclita sen remedio. A miña hesitación formula ata que punto os diferentes sistemas políticos e socioeconómicos polos que o mundo veu transitando foron quen de fagocitar os movementos alternativos que, como reacción ás maldades daqueles, se desenvolveron xa con máis xa con menos intensidade. De certo que un historiador solvente ou un sociológo listo podería argumentar con moita más autoridade ca este impertinente curioso. Pero, sen que os meus escrúpulos queiran ser unha chamada ao derrotismo nin un alegato a prol do desánimo, non podo desfacerme de certas sospeitas nin do desexo impostergable de botar o meu cuarto a espadas. Non rematou EE.UU por facer o que lle veu en gana en Vietnam? Levantouse alguén en armas tras o asasinato de Osama Bin Laden lembrando aos americanos que, por moito que semellante esperpento tivese ben merecido o castigo, non poden facer o que lles pete? Onde estan hoxe os hippies? Supoño que os que sobreviven son honrados pais ou nais de familia que, por toda manifestación de inconformismo, perfúmanse con pachulí, queiman sándalo na salita e escoitan a Ravi Shankar, Janis Joplin ou o mago Hendrix. Que foi do milagro comunista? Pois que aos alemáns do Leste, que hoxe conducen un BMW, lles parece incrible que os seus pais conduciran algunha vez un Trabant, que semellaba un coche de tiovivo. E os heroes do 68? No mellor dos casos, melancólicos crónicos dun pasado que, como todos os pasados, se nos aparece tinxido dunha gloria e brillo incomparables coa mediocridade presente. E entón voltamos, coa salmodiante monotonía do tópico, a aquilo dos vellos tempos, época arcádica que, normalmente, a ninguén lle interesa o máis mínimo. Por veces xorden espíritos sinceros que son quen de chamar as cousas polo seu nome e percibir o frío que segue ás festas, cando xa non queda ninguén e o escenario de tanto exceso se viste de patético baldeiro. Así, un dos Panero chamou o desencanto aos anos que seguiron a euforia da transición, these wonderful years nos que -ao lume espeso dos Ducados primeiro e dos porros despois, á luz escasa dos flexos que remataban por poñernos a cara da cor do leite fervido- vivimos intensamente a ilusión de mudar o mundo. E mudou? Home, si, mudar mudou. Había partidos políticos, saían tías en bolas en Interviu, Supertramp tocou en Pontevedra, despareceu a censura e no país respirábase un aire de calidade, digamos, normal, non aquel gas deletéreo da ditadura, que fedía a incenso e mexo seco. E pouco máis. Ao cabo, os socialistas deviron sociatas adosatas, descubriron o pracer da ducha daria, o coche oficial e o despacho de deseño, e os comunistas, acomplexados e incapaces de adaptarse aos novos tempos, houberon de refundar, entre as cinzas cun pasado sublime, un partidillo marxinal. E daqueles ventos estes lodos. Sic transit gloria mundi. Que será dos indignados de hoxe, que, inasequibles ao desalento, seguen esperando a Godot? Pois apostaría a cobertura do meu móbil a que en oito de cada dez casos, ou moito muda o mundo ou en vinte anos estarán satisfacendo relixiosamente unha hipoteca, terán un golden retriever que atende por Strauss, un 4x4 coreano a prazos e serán adictos ás ofertas de Mercadona e Halcón Viajes. E, mentres, esperan a Godot, sen se decataren, tal vez pola ofusación do desespero, tal vez pola vehemencia da indignación, tal vez por seren mozos afoutos con gana de comer o mundo, que Godot non se presenta xamais, e que, contra toda esperanza de cambio, no mellor dos casos, tras a festa vén o frío do baldeiro, unha lixeira cefalea e un certo malestar de estómago, como de fartura innecesaria da que mesmo nos arrepentimos un pouco. Ese silencio cando marchan os invitados.
A min a crise estame servindo para reformularme moitas cousas, desbotar absurdas inercias ás que, como todos supoño, estaba afeito e a destilarme diariamente nun novo crisol de escaseza e
apreturas. Hai catro anos tería vaticinado unha convocatoria masiva á masacre perante unha rebaixa de emolumentos como a que sufriu o sector público español. E non pasou nada. Aturamos e seguimos cara a adiante, de novo confiados en que, tarde ou cedo, Godot chegará e nunca choveu que non escampara. Pásmame a capacidade de adaptación colectiva que temos perante a adversidade e aprecio de veras no país seguirmos arrimando o ombreiro, acaso convencidos de que a mal tempo boa cara. No que a min fai, moito ten que virar e torcerse a cousa para desposuírme do entusiasmo, da imaxinación e das ganas de seguir facendo ben as cousas. En fin, o mellor que sei.

Lo que queda del día

Nunca se sentiu vostede como pouca manteiga sobre demasiado pan? O día morre sobre o val da Amaía. Unha fenda branca ábrese nas nubes grisazul e deita unha última raiola, escuálida e feble, na urdime verde dos bosques. A terra, as casas e a xente que as habita,recóllense tépedas, quedas. Prepáranse para cruzar a Estixia da noite. Parece todo inmóbil e en silencio. De lonxe chéganme os risos dos nenos no parque. Ladra un can. Eu escoito Islands de Scott Cossu e os meus dedos baten con dozura e paseniño nas teclas e van compoñendo esta xorda reflexión. Os meus dedos parécenme gordechos. A alianza no mediano aprétame, e, cando a saco, deixa a marca. Son as 21:50. Nada máis. Lembro ter escrito un poema que di así:
Ahora me veo, cercado y pálido,
interpretando los augurios
del silencio repentino.
Los gritos ahogados de los niños suenan
abajo a quien se va y odia las despedidas:
las copas manoseadas, el tufo denso del tabaco,
la ligera cefalea o el malestar de estómago.
Sola la soledad me queda,
para apurarla con la avidez del usurero
y subir de lo lejano.
Hasta saciarme
de la levedad involuntaria que se agita
en el rescoldo del día.