Zeca

Neste voluntario retiro do século no que vivo, entérome pola prensa da homenaxe que Galicia rendeu en Pontevedra a José Zeca Afonso no vinte aniversario da súa morte, que levou ás televisións galega e a primeira canle portuguesa (RTP) a asinaren un convenio para a emisión conxunta do programa, o día 25 claro está, do acto, no que participaron artistas de aquén e alén Miño. Ben sei, por testemuños directos de persoas moi próximas e queridas, da querencia que o Zeca e Célia tiñan pela Galiza e a súa lingua, a cal, polo que me contaron, lles lembraba unha sorte de primitivo portugués medieval.
Para min, José Afonso, a quen nunca vin en directo, sempre será unha figura de referencia, non só no compromiso social e político senón tamén no eido estritamente musical. O disco que me segue parecendo máis fascinante da súa obra é Venham mais cinco, e, dentro deste, un tema que creo marcou para min unha forma de entender o pefecto vencello de dúas linguaxes como a poesía e a harmonía musical é Era um redondo vocábulo (pelos degraus de Laura a tinta caia num móvel vazio...), un poema surrealista, onírico e evocador ―escrito, por certo, na cadea, que o Zeca visitaba con frecuencia― complementado por un universo harmónico surrealista, onírico e evocador, pero de sólida, e belísima, arquitectura.
O disco, do 73, corresponde a un autor fundamentalmente desenfadado, irónico, nihilista ou iconoclasta (Rio largo de profundis; A formiga no carreiro; Nefertite não tinha papeira; Gastão era perfeito), anque haxa tamén espazo para o máis exquisitamente tradicional (Adeus ó Serra da Lapa, un tema a capella que sigo lembrando como cantar asociado a diversas actividades menores: ducha, traballos lixeiros, camiñatas…). Unha das cousas máis chamativas e características do LP era aquel comezo inexplicable, xenial e engaiolante no que tras oírse a voz ronca do Zeca preguntar Está tudo?, unha mestura de instrumento popular de corda e a propia voz do autor interpretaban, a xeito do que parecía un ensaio, unha salmodia monostrófica: a garrafa vazia de Manuel Maria.
Outro elemento fascinante do disco era a foto do Zeca, rompedora, antiheroica, familiar, con gorra pristinamente lusa, camisa de por fóra, as sempiternas gafas de pasta grosa, zapatillas de casa, sentado nunha hamaca e coa expresión indefinible e intelixente de quen botou a sonda na perversidade e na estupidez humana e non deu fondo.
Era frecuente na miña mocidade (por volta de remates dos setenta e os oitenta) saber tocar coa guitarra cancións do Zeca (e de moitos máis: Llach, Fausto, Paco Ibáñez…) e estimular ao canto colectivo e compartido en xuntanzas de noctívagos, troulas e veladas subversivas e outras reunións etílicas. Eu me sabía moi ben, e aínda as recordo, Era um redondo vocábulo, Traz outro amigo também, Moda do entrudo e algunhas máis que hoxe non lembro. Imposible imitar a voz inimitable e irrepetible do Zeca ―de masculinidade case sensual, agria e doce, profunda e próxima, que tanto podía ser a voz do máis excelso poeta coma o canto atávico dun labrador alentexano.
Logo, cando tanto en España como en terra lusa se foi vendo que a democracia ía asentando, veu na miña existencia ―e na de moitos― o abandono da militancia política e o ingreso en paraísos artificiais e sicodelias diversas amenizadas no musical por inspiracións maioritariamente anglosaxonas. Pero nunca renunciei, nin entón nin agora, ao recoñecemento do xenio que latexaba baixo a pel humana, tan humana, daquel cronista do seu tempo con cara de sacerdote e alma de trobador.