Deberes?

Como pai e como cidadán percibo que temos chegado a unha perigosa desproporción entre o que, por regra xeral, os nosos fillos ―é dicir, os mozos de hoxe― consideran os seus dereitos e os seus deberes. A combinación do estado do benestar e unha monstruosa oferta de consumo cun programa socioeducativo no que as lindes entre liberdade e ausencia de límites aparecen escurecidas conduciu, na miña opinión, a unha baixísima tolerancia da mocidade actual á palabra non.
No meu caso, unha lixeira crise de convivencia familiar hai poucos días levou á redacción escrita dun decálogo de deberes dos pais e dos fillos, que -ao estilo da felizmente esquecida super nani- preside o lugar acostumado de reunión fogareña. A confección dun documento de compromisos tan elemental indica, na súa propia obviedade, o retorno á máis rudimentaria necesidade de facer valer obrigas básicas. No tránsito do grupo familiar á sociedade civil ―o grave déficit da cal creo eu que é un dos problemas fundamentais de España―, ao día seguinte da redacción destes mandamentos familiares contemplo o desolador aspecto da alameda dunha cidade tras un botellón. Simplemente, cren que é a nosa obriga -a obriga inapelable do concello, do estado, do goberno, ou vaia vostede a saber de quén- recollerlles a merda. A nosa obriga. O seu dereito. A ver quen lles di que non.

Deconstruíndo mitos

Spielberg, primeiro, e Peter Jackson, despois, van levar ao cine a Tintín. Polo visto, as entregas seleccionadas por Spielberg para a adaptación do primeiro filme van ser O segredo do Unicornio e a súa continuación O tesouro de Rackham o Roxo. O actor elixido é Thomas Sangster, un adolescente británico de 18 anos que, curiosamente, aparenta bastante menos.
Supoño que, con estes datos e coñecidas as credenciais dos dous directores, a expectativa pode ser grande. Sobre ambos relizadores a penas un par de apuntamentos persoais. De A lista de Schindler opino que, de cara á mellora global da nosa especie, todo ser humano debera vela cando menos unha vez ao ano. Sobre Jackson, direi que lin O señor dos aneis por vez primeira aos vinte anos, por volta de 1980, cando Tolkien era un nome de culto popularmente descoñecido. Acariñei por moitos anos no meu maxín o moldeado físico de cada un dos personaxes da Terra Media, moi en especial, claro, o de Frodo Bolsón. Cando vin no cine por primeira vez a Elijah Wood caracterizado como Frodo —sentado baixo un freixo e sorrindo a Gandalf— pensei: carallo, conseguiuno, o cabrón de Jackson conseguiuno: é Frodo, nin máis nin menos, exactamente como o levo imaxinando todos estes anos.
A maxia do cine posta ao servizo da xenialidade dun director (e dun porrón de millóns de dólares, pero, ollo, isto só non chega) pode producir obras de arte, en absoluta consoancia, no caso das adaptacións, coa excelencia da obra escrita orixinal.
Pero o caso de Tintín é ben diferente. Hai unha base de pastiche inevitable cando se pretende dar cobertura humana real a quen ata o momento tivo cobertura humana convencional. É imposible atopar a alguén de carne e óso que teña un nariz coma o de Astérix ou un bandullo coma o de Obélix, e daí as estúpidas adaptacións cinematográficas dos últimos tempos, simplemente ofensivas para Goscinny, Uderzo e a infinita lexión de devotos dos indómitos galos. As aventuras de Tintín son imposibles e están acomodadas a un pacto tácito no que o lector está disposto a desculpar a absoluta imposibilidade de que as cousas que pasan nelas poidan pasar no mundo real. Tintín non fai caca nin pis; é de idade indefinible; ten unha boa sorte inverosímil; unha capacidade ilimitada de ter a man o que lle fai falta; fala todos os idiomas do mundo; non ten noiva nin se lle intúe sexualidade algunha (como non sexa con Milú ás agachadas…), e é un enigma -sendo xornalista como é- o medio para o que traballa, pois eu —non sei vostede— non lle vin dar pao á auga nin mandar unha crónica a xornal ningún en todas as súas aventuras. Ninguén, por outra parte, entre os centos de millóns de seres humanos de varias xeracións, tivo que imaxinar a Tintín, pois constitúe unha imaxe visual característica,un icono indiscutible do século XX: o puto jerselillo azul e por baixo as lapelas da camisa branca conforman un atuendo que fai supoñer, na súa inmutabilidade, que ou ben no seu gardarroupa o rapaz ten unha auténtica lexión de jerselillos azuis e camisas brancas ou ben que non muda a roupa xamais; os bombachos e a gabardina beige; o mechón indeformable a base —intúo— da aplicación sistemática de fijador extraforte…
Para min Tintín estará sempre asociado á merenda cotiá dun meniño de oito, nove, dez anos… na Biblioteca Pública dunha pequena vila na España dos sesenta. Anóxame un pouco que a obsesión dos taquillazos e a ausencia de ideas orixinais conduzan a vestir con roupa humana aos mitos que o imaxinario particular de cada quen acubilla en sitios moi íntimos. Alá veremos. De por parte, creo que os deuses están moi ben no Olimpo. Vendo a sociedade na que vivimos, se Afrodita baixara sería unha pornstar.

De ben nacidos...

Agradezo fondamente que o prezado amigo Marcos Valcárcel —propietario dun dos blogs máis dinámicos do blogomillo— considere este local entre os seus imprescindibles, a pé de Fíos Invisibles, Brétemas, Ana Bande, De Paso, Dias Estranhos, Arume dos Piñeiros e A vella da manta. No que a min toca, penso que a Marcos, como ao poeta de La colmena, famento, pobre e picarón, que loando ao vello e pesadísimo xurista discurseador agardaba gorroneralle o café con leite, su bondad le hace exagerar. Non disimularei, no entanto, que o recoñecemento —sobretodo vindo de quen vén e sen mediar a chantaxe dun café de gorra— supón un estímulo que contrapesa un chisco a soidade relativa e a, digamos, insoportable levedade do ser cando un se pregunta qué carallo fai dende hai máis de dous anos lanzando mensaxes nunha botella dende a illa Fragmentos da Galaxia (que non figura en mapas nin cartas náuticas) sen visos de ser finalmente rescatado por ninguén. Moitas veces — cansado Crusoe, vítima do desánimo e a piques de tirar a toalla— téñome interrogado sobre a desproporción entre o investimento en horas e enerxías que dedico a estas páxinas e a repercusión mediática das mesmas. Vaidade? E quen non a ten?
Eu non son xornalista (vaites!) nin opinador profesional. Son, por outra parte, pouco amigo de loureiros e galardóns, pois, por propia decisión, vivo alonxado do século e os seus traizoieros ouropeles. Ben pouco, xa que logo, se me vai en saber se este local é ou non dos máis populares, se está en listas e en que posto, e nada agardo del máis ca poder seguir escribindo do que me peta. Aínda así —dito sexa coa máxima modestia—, relendo moitos destes fragmentos, fillos das lembranzas, das angueiras, das reflexións e vivencias de quen subscribe, non podo desfacerme da idea de que poderían ser destino de maior eco e mellor fortuna. Pero, por outra banda —e aí reside o xurdio alicerce do alento— que mellor fortuna que poder compartir o meu mundo feito palabras cos meus selectos, cultos e, de costume, amables contertulios? Non será eco de moitas voces pero si un eco potente e claro. Velaí o maior dos recoñecementos.
Con motivo do grato encomio que me dirixe Marcos, pois, vaia a miña máis profunda gratitude a todos os visitantes desta casa, pasados, presentes e futuros. Cada unha das vosas opinións, apuntamentos, recordos, saudades, pareceres, parabéns e críticas é unha razón para seguir adiante. Non sei a onde, pero adiante.

"Less-sellers" e tres suxestións

Hai uns días falábase nesta bitácora das luces e sombras dos best-sellers e o tipo de cultura que impoñen, baseada na inmediatez, superficialidade e efemeridade como condicións de consumo do produto en cuestión, condicións estas que, polo demais, se fan manifestas noutros moitos eidos da oferta cultural contemporánea, ademais de no editorial. Se vostede, por poñer un caso, elixe no seu videoclube a magnífica película húngaro-xermano-británica Sin destino (2005) do director húngaro Lájos Koltai —o destino que o inferno vivido en Auschwitz e Buchenwald lle furtan a un neno de 14 anos— verá que na carátula do DVD o máximo destaque, ao xeito do que lle se dedica ao protagonista, é para Daniel Craig (guaperas
protagonista, creo, do último James Bond), quen no filme (de 140 minutos e interpretado por un elenco de actores excepcionais, por suposto descoñecidos por estes pagos) sae, revestido de salvador soldado americano, exactamente en catro escenas e di cinco frases, total: seis minutos. Ou sexa que esta tendencia obsesiva a premer no nervio máis sensacionalista do eventual consumidor, como garantía de consumo, é, por riba, inxusta.
Nos antípodas do best-seller estaría o que poderiamos, como dicir?, o less-seller, é dicir, aquel título absolutamente descoñecido, a existencia anónima do cal pode deberse á máis estrita xustiza (xa saben, aquilo do poeta hoxe afortunadamente esquecido). Noutros moitos casos, porén, produtos de altísima calidade coñecen polas máis diversas razóns apenas unha vida catacumbática ou, no mellor dos casos, reservada a un coñecemento minoritario ou aínda erudito. Nunca me explicarei, por exemplo, que unha extraordinaria novela de aventuras e piratas como Amargas han sido las horas de Alberto Fortes (a primeira edición de 1992 na editorial do meu amigo —profesor de estética na minerva compostelá— Nel Rodríguez Rial, Novo Século; a segunda en Península, 1998) tivera tan escasa trascendencia nun país onde tanto bodrio se coroa cos loureiros dalgún premio. Acaso a novela de Fortes é incursa no nefando pecado de non estar en galego?
Volvendo aos campos de concentración e historias da segunda guerra mundial (de onde partía a miña reflexión sobre O neno co pixama de raias), a miña suxestión explícita de hoxe (digo explícita porque implícitas van cando menos dúas: unha peli e outro libro) é unha historia moi pouco coñecida do gran público, inquietante, pouco amable, escura, estruturalmente orixinal e arriscada, e metida nun libro pequeno: O gran caderno, da autora húngara nacionalizada suíza Agota Kristoff (Le gran cahier, 1986). Como resulta practicamente imposible escribir sobre as atrocidades da guerra sen paixón (máxime para unha húngara que cruzou a fronteira a Austria con vinteún anos fuxindo do milagro socialista), a fórmula de Kristoff é ben doada: prescindir de toda percepción subxectiva dos feitos a través da visión de dous meniños xemelgos, que, lonxe de faceren gala da súa inocencia como sinónimo de bondade, sitúan ese estado na fase previa a toda consideración moral. No seu gran caderno, os xemelgos escriben:
Para decidir se está «Ben» ou «Mal», temos unha regra moi simple: a redacción debe ser verdadeira. Debe­mos describir o que é, o que vemos, o que entendemos, o que facemos.
Por exemplo, está prohibido escribir: «Avoa semella unha bruxa»; pero está permitido escribir: «A xente cha­ma A Bruxa a Avoa».
Está prohibido escribir: «a Pequena Vila é bonita», posto que a Pequena Vila pode ser bonita para nós pero fea para outros.
Así mesmo, se escribimos: «o ordenanza é amable», isto non é unha verdade, porque o ordenanza é quizáis capaz de maldades que nós ignoramos. Escribimos, pois simplemente: «o ordenanza danos mantas».
O lector galego pode disfrutar da magnífica tradución de Marga Rodríguez Marcuño (Xerais, 2000).
A suxestión débolla á miña prezada amiga e colega María Jesús Fariña e xurdiu falando precisamente dos best-sellers e do ditoso neno co pixama a raias. E é que os camiños do señor e os da literatura son inescrutables.

Dun bloc a un blog

Na presentación dun libro que publicamos hai xa unha boa chea de anos sobre literatura popular galega, oínlle a Basilio Losada unha reflexión que teño lembrado e actualizado dende entón en contextos argumentais do máis variado; unha desas reflexións que debían implicar o abono dunha cantidade simbólica por parte de cada un dos oíntes que a recibe, amén de estaren protexidas polo copyright, tal é a súa incisión e densidade. Dicía Basilio que, en Galicia, a literatura popular recibiu a sentenza de morte o día que se acendeu a primeira bombilla no país.
Se tivera tempo, ganas e un pouco máis de coñecemento ―pero sobre todo por non aburrir aos benevolentes lectores destas páxinas, que logo se me queixan de que son un pesado―, tentaría conectar o aserto de Losada co fío vertebral macluhaniano sobre as inconmensurables consecuencias da fin da oralidade en Occidente e a consecuente emerxencia do homo typographicus. Pero o meu obxectivo de hoxe é bastante menos ambicioso. Fiquemos, apenas, coa idea de que o lume da lareira, en óptima combinación coas condicións climáticas que ocupan (ou ocupaban antes da muda climática) Galicia oito de cada doce meses, creaba un espazo físico de clarescuros, sombras e ensoñacións que estimulaba a unha interacción de comunicación e transmisión oral que deixou de ter sentido cando a noite viu crebada a súa maxia por arte da técnica.
Con todo, algunhas formas de creación oral perviviron. Unha destas formas, con todas as características da máis prístina base popular, é a que se refire aos moitos ritos, prácticas, festexos e celebracións do entroido. Na terra vizosa e verde da Ulla estradense (os Veas, Balboa, Arnois, Oca, Berres, Barbude, Paradela, Ribeira…), o entroido reviste unha forma peculiar, e por demais coñecida e etnograficamente estudada: a do encontro dos generales, parodia rural dun combate militar no que os dous contendentes se dirixen, cabaleiros en cadansúa montura, invectivas cheas de fanfarronería. A forma de tales produtos é a dunha versificación ripiosa e adoito falta de ritmo no literario e castrapeira no lingüístico, ao máis puro estilo das regueifas tradicionais. Ese desleixo formal combinado co paradoxal intento de imitación dunha linguaxe marcial, rimbombante e fina ―pois é claro que os militares de rango falan castejano― fai destas pezas deliciosos, e por veces hilarantes, destilados da imaxinería oral popular.
De entre o inesgotable fondo documental que tivo a ben legarme o finado de meu pai —e é de salientar que o bo do home tiña a curiosa característica de non tirar un papel—, descubrín recentemente con alborozo un pequeno bloc de notas, de formato dos máis pequenos (9 x 12 cm), daqueles Enri con papel cuadriculado e a espiral de arame na parte superior, e signos evidentes do paso dos anos. O caderno é unha breve colección de dicterios generalescos de autor coñecido, pois o mesmo manuscrito dos versículos pode atribuírse pola caligrafía —inglesa, de mestre da antiga escola— a asinatura que figura na páxina 1, Manuel Torres Espiño, apelidos, por certo, moi da Estrada e a Ulla. De xeito facticio, o bloc contén, ademais, outra colectánea de man diferente e en follas soltas, igualmente viradas en sepia por arte do tempo. Dou hoxe algunhas pérolas cultivadas de tan senlleira compilación, que, creo, van na liña do devandito.


Traijo muy buenos gerreros
todos vienen muy contentos
para desacer tus colunas
y tus modernos inventos.

Toda mi sangre esta herviendo
con un calor asombroso
por encontrarme delante
de un cobarde y morriñoso.
Soy pequeño en estatura
muy grande en saviduría
me tienes que respetar
o te costará la vida.

Será megor que te rindas
que tengo la marina anclada
y está dispuesta aplastar
los más balientes de la Estrada.

Tu me estas desafiando
y no sabes lo que dices
tienes cara de mocoso
te lo noto en las narices.

Según te estas aclarando
eres como Hestalín
que mandó construir
la muralla de Berlín
y como era covarde y no tenía conciencia
por eso hoy le llaman
el muro de la berguenza.

«Os avatares da letra», titulou o editor José Antonio Millán un artigo no que desenvolvía o carácter fundamentalmente dúctil e maleable do texto, que muda indefinidamente de forma, soporte, tempo e intención sen perder por iso a súa integridade. As letras que hai cincuenta anos pasaron manuscritas a un pequeno caderno atopan por vía da casualidade hoxe acomodo e perpetuación dixital nesta bitácora. Se don Manuel Torres Espiño erguera a cabeza!

Auchviz

Os best-sellers, a min que son un lector raro e difícil de contentar, subxectivamente esixente, elitista e indiscutiblemente repelente, evócanme a prevención do clásico: ante certos feitos, non é tan perigosa a reprobación do sabio canto o aplauso do necio. Que milleiros de cidadáns, de costume habitantes dun secarral literario, se sumen con fruición e entusiasmo á rápida deglución das catrocentas páxinas do éxito en cuestión é a indubidable manifestación do aplauso do necio. Porque este é, deixémonos de milongas, o mérito comercial —o mérito editorial é outra cousa— do best-seller: mobilizar á lectura a segmentos normalmente impermeables a tal exercicio, o que, en termos numéricos, pode incrementar sustantivamente os índices de lectura dun país semi-bibliófobo (máis ou menos a metade da poboación española non le nunca ou case nunca libros).
Este razoamento radical non debe, con todo, conducir á súa interpretación máis perversa: a condición de best-seller non implica necesariamente unha calidade literaria dubidosa, podendo un apabullante éxito de vendas conseguir o aplauso do sabio. Aí están, por citar dous exemplos a vuelapluma que sen moito esforzo me veñen ás mientes, O señor dos aneis de Tolkien ou O perfume de Süsskind (ambas as dúas obras, por certo, levadas recentemente ao cine con gran mestría e respecto do orixinal).
Polo que sei, Miramax e a factoría Disney traballan na actualidade por adaptar outro recente best-seller, O neno co pixama de raias, do irlandés John Boyne, de quen souben por primeira vez, hai uns días —confésoo— na libraría, como no, de El Corte Inglés. Tras seleccionar un exemplar da primeira das cinco columnas en que se apilaba a monumental oferta, paguei o libro cunha mestura de curiosidade e escepticismo e trasegueino en dous días. Ben. A receita é a habitual do xénero: o diálogo permanente como garantía de amenidade e dinamismo; redución ao máximo posible de toda complexidade estrutural; liñalidade e pouca profundización nos personaxes, que se amosan apenas polas súas palabras; e, en fin, unha certa facilidade da voz narrativa agochada tras a escusa de ser un neno de nove anos o transmisor da acción e de tratarse, segundo a vitola comercial coa que a novela circula, dunha obra "para nenos".
Pero, ollo, se o necio pode aplaudila, o sabio non pode reprobala, por teimar no proverbio. Porque O neno co pixama de raias é algo máis ca un best-seller, que tamén; é algo que non está na novela mesma, algo que transcende a súa peripecia narrativa e se relaciona coa propia obviedade da trama, do guión: como é posible que a idea de Boyne non se lle ocorrera a alguén antes? E, aínda máis, non puido pasar de verdade? Non é a historia de Bruno e Shmuel a demostración máis absolutamente simple, e tamén máis absolutamente monstruosa, do irraciocinio fundamental da política racial nazi? Os xudíos son, a fin de contas, seres humanos e eles, os nazis, equivocáronse. Como ten recentemente declarado un supervivente da shoah, en aparente contradición chea de tremendo significado: nunca nos poderían perdoar o que nos fixeron.
Por dúas condicións, a novela tocoume na freba máis sensible: a) visitei nunha ocasión un campo de concentración (o de Bergen-Belsen, onde faleceu Ana Frank), visita que me afectou de xeito inesquecible; b) teño un neno de nove anos. A coincidencia das dúas circusntancias foi, debo recoñecelo, determinante na especial percepción da novela. Trátase, en calquera caso, dunha obra intelixente, dunha historia fermosa e terrible na súa propia simplicidade, dun doce e inxenuo descenso aos infernos ―valla o paradoxo― que non pode deixar indiferente a ninguén.

Me llamo Josep Lluis!

Entre outras moitas valoracións, estimacións, opinións, argumentos, matices, extrapolacións, conclusións, criterios, e previsións, celebro comprobar que non hai chulería que quede impune.

Lecturas... e lecturas

Un dos principios nos que alicerza a lexibilidade tipográfica é que na lectura, como proceso automático, lemos non palabras senón grupos de palabras e o facemos, fundamentalmente, pola parte (ou ollo en termos técnicos) superior das mesmas. Ademais, como seres tipográficos que somos dende que, na máis tenra nenez aprendemos a ler, percibimos máis a imaxe da palabra que a suma analítica das letras que a forman; por iso, entre outros efectos e consecuencias, é tan díficil dar coas erratas nas que non faltan nin sobran caracteres senón que estes andan trabucados no interior da palabra, sendo correctos os límites esquerdo e dereito da mesma: carcáter, Santaigo, tiporgáfico, lexilibidade…
Esta mañá houben de actualizar nun tris todos estes coñecementos teóricos e aplicalos ao texto no que, de casualidade, foron dar estes ollos que comerán os vermes, na lectura -frivolona e escéptica, pois tal anda o país- da prensa diaria: o titular, baixo unha foto do Sr. Conselleiro de Economía, D. José R. Fernández Antonio, rezaba:
Destinan 40 millóns ao financiamento de pemes
Tras un primeiro rapto de incredulidade, seguro de ler o que a miña mente me obrigou a ler e ignorante de que o asunto precisase de financiamento tan importante, descubrín, nunha lectura máis consciente e con evidente alivio, o meu erro.
Tire vostede a conclusión que queira.

Índices

Etimoloxicamente, o perfectus latino valía 'totalmente feito', 'rematado completamente'. É así que o inacabado resulta feo ou marcademente defectuoso pois, como ben sabían e salientaban os clásicos, unha das condicións da beleza é a completitude. Vén semellante introito a conto por unha, polo demais magnífica, Historia do Rock que eu teño e á que lle falta a maior parte do índice onomástico, falta que intermedia entre a automática localización do nome que se queira e a busca, aburrida e extenuante, dese nome. Maldigo esta eiva e o tempo que me fai perder cada vez que preciso dun dato ou quero localizar un determinado artista ou grupo.
Os índices, secomasí, son "ferramentas de navegación textual" ―nihil novum sub sole por moita artillería terminolóxica que empreguemos― que naceron, como auxiliares de existencia inevitable, co mesmo libro. O editor sabe, ou debe saber, isto e practicalo ou propiciar poñelo en práctica sempre que o considere oportuno. Unha coñecida e prestixiosa editorial do país, faro de galeguidade nos tempos escuros do franquismo ―conste que eu non digo nomes...―, publicou hai uns anos certo epistolario entre dous vultos da cultura patria contemporánea, que abrangue o período de remates da nosa Guerra e os mediados dos oitenta; unha obra do maior interese pois, como ben pode imaxinarse, o cruce epistolar entre dous tan importantes pesos pesados do noso recente devir cultural resulta un indirecto pero fiel reflexo deste. Pois ben, a edición ―desleixo dos editores literarios e do editor de mesa― non contén índice onomástico co que a utilidade nomeadamente heurística da obra redúcese absolutamente. Poñamos por caso que quero determinar a relación de, non sei, Domingo García Sabell cos epistolantes: que me queda? Pois, meu amigo, ler de cabo a rabo o libro ou fiar da fortuna de pillar, nun exercicio de lectura diagonal, o nome ao voo. Un magnífico exemplo este, dito co maior respecto á probidade intelectual dos implicados, do que en edición non debe facerse.
Isto leva, claro, a un tema sempre polémico nesta sufrida profesión, e que, por certo, xera sempre intersantes debates nas miñas clases do Máster en Edición: os límites da responsabilidade entre autor e editor. Porque, indo ao caso que nos ocupa, se é o autor o que non quere incluír un índice onomástico, pois alá el, non? Penso, non obstante, que a obriga de todo bo editor é facer as instancias que na súa man estean para mellorar o produto, e isto dende todos os puntos de vista. Labor este que pode conducir a un tira e afrouxa, por veces bastante esgotador co autor ou coordinador dunha publicación, como ben sei por unha recente experiencia. En calquera caso, labor ―como tantas cousas en edición― que ficará, para o editor, no máis estrito anonimato, pois todos os méritos da obra editada, por moito que se induciran dende a mesa de edición, van ser para o seu autor.
Quero crer que, sexa como for, o público en xeral distribúe con xustiza os merecementos dunha boa edición entre todos os seus partícipes. Ou, cando menos, en momentos de desánimo -que sempre os hai- busco consolo nesa idea.

Buscando nas orixes

Vía Manolo Diéguez. Obrigado, Manolo.