Dun bloc a un blog

Na presentación dun libro que publicamos hai xa unha boa chea de anos sobre literatura popular galega, oínlle a Basilio Losada unha reflexión que teño lembrado e actualizado dende entón en contextos argumentais do máis variado; unha desas reflexións que debían implicar o abono dunha cantidade simbólica por parte de cada un dos oíntes que a recibe, amén de estaren protexidas polo copyright, tal é a súa incisión e densidade. Dicía Basilio que, en Galicia, a literatura popular recibiu a sentenza de morte o día que se acendeu a primeira bombilla no país.
Se tivera tempo, ganas e un pouco máis de coñecemento ―pero sobre todo por non aburrir aos benevolentes lectores destas páxinas, que logo se me queixan de que son un pesado―, tentaría conectar o aserto de Losada co fío vertebral macluhaniano sobre as inconmensurables consecuencias da fin da oralidade en Occidente e a consecuente emerxencia do homo typographicus. Pero o meu obxectivo de hoxe é bastante menos ambicioso. Fiquemos, apenas, coa idea de que o lume da lareira, en óptima combinación coas condicións climáticas que ocupan (ou ocupaban antes da muda climática) Galicia oito de cada doce meses, creaba un espazo físico de clarescuros, sombras e ensoñacións que estimulaba a unha interacción de comunicación e transmisión oral que deixou de ter sentido cando a noite viu crebada a súa maxia por arte da técnica.
Con todo, algunhas formas de creación oral perviviron. Unha destas formas, con todas as características da máis prístina base popular, é a que se refire aos moitos ritos, prácticas, festexos e celebracións do entroido. Na terra vizosa e verde da Ulla estradense (os Veas, Balboa, Arnois, Oca, Berres, Barbude, Paradela, Ribeira…), o entroido reviste unha forma peculiar, e por demais coñecida e etnograficamente estudada: a do encontro dos generales, parodia rural dun combate militar no que os dous contendentes se dirixen, cabaleiros en cadansúa montura, invectivas cheas de fanfarronería. A forma de tales produtos é a dunha versificación ripiosa e adoito falta de ritmo no literario e castrapeira no lingüístico, ao máis puro estilo das regueifas tradicionais. Ese desleixo formal combinado co paradoxal intento de imitación dunha linguaxe marcial, rimbombante e fina ―pois é claro que os militares de rango falan castejano― fai destas pezas deliciosos, e por veces hilarantes, destilados da imaxinería oral popular.
De entre o inesgotable fondo documental que tivo a ben legarme o finado de meu pai —e é de salientar que o bo do home tiña a curiosa característica de non tirar un papel—, descubrín recentemente con alborozo un pequeno bloc de notas, de formato dos máis pequenos (9 x 12 cm), daqueles Enri con papel cuadriculado e a espiral de arame na parte superior, e signos evidentes do paso dos anos. O caderno é unha breve colección de dicterios generalescos de autor coñecido, pois o mesmo manuscrito dos versículos pode atribuírse pola caligrafía —inglesa, de mestre da antiga escola— a asinatura que figura na páxina 1, Manuel Torres Espiño, apelidos, por certo, moi da Estrada e a Ulla. De xeito facticio, o bloc contén, ademais, outra colectánea de man diferente e en follas soltas, igualmente viradas en sepia por arte do tempo. Dou hoxe algunhas pérolas cultivadas de tan senlleira compilación, que, creo, van na liña do devandito.


Traijo muy buenos gerreros
todos vienen muy contentos
para desacer tus colunas
y tus modernos inventos.

Toda mi sangre esta herviendo
con un calor asombroso
por encontrarme delante
de un cobarde y morriñoso.
Soy pequeño en estatura
muy grande en saviduría
me tienes que respetar
o te costará la vida.

Será megor que te rindas
que tengo la marina anclada
y está dispuesta aplastar
los más balientes de la Estrada.

Tu me estas desafiando
y no sabes lo que dices
tienes cara de mocoso
te lo noto en las narices.

Según te estas aclarando
eres como Hestalín
que mandó construir
la muralla de Berlín
y como era covarde y no tenía conciencia
por eso hoy le llaman
el muro de la berguenza.

«Os avatares da letra», titulou o editor José Antonio Millán un artigo no que desenvolvía o carácter fundamentalmente dúctil e maleable do texto, que muda indefinidamente de forma, soporte, tempo e intención sen perder por iso a súa integridade. As letras que hai cincuenta anos pasaron manuscritas a un pequeno caderno atopan por vía da casualidade hoxe acomodo e perpetuación dixital nesta bitácora. Se don Manuel Torres Espiño erguera a cabeza!