Crosswords

Un chiste de moda de cando era novo ―que acaso alguén recorde― baseábase en mesturar partes de diferentres refráns para producir un efecto cómico; a quien madruga le amanece máis temprano ou más vale pájaro en mano que tarde que nunca son algunhas destas mesturas que recordo. Porque a mixtificación e o alleamento do recto contexto das cousas (xa consciente, xa inconscientemente) alicerzan boa parte dos equívocos que moven a risa. É o caso (real, contado por un bo amigo e afeccionado destas páxinas), dunha señora moi fina que, tras a misa de doce en certa vila mariñeira, entra na confitería local da gente bien e, facendo ver que na súa casa só se gasta do melloriño, pide ao dependente acenando moi elegante para certas delikatessen dun mostrador:
-Y ponme también una docenita de profilácticos de esos que tienes ahí.
A exquisita dama quería profiteroli.
As etimoloxías populares determinan moitos disparates, algúns deles extremadamente cómicos, especialmente frecuentes, como ben se sabe, na complexa linguaxe médica. Algunhas pérolas cultivadas, que me contaron como reais (dá igual: se non è vero è ben trovato).
-Despues del accidente echó dos días como emocionado.
-Con lo bien que estaba y le repitió el trombón.
Outras veces son cruzamentos semánticos curiosos:
-No, si de la operación salió bien pero, claro, lo que nos preocupa son las connotaciones que le pueden quedar.
Unha persoa moi querida, profesional e persoalmente, de fermosos e eternamente infantís ollos azuis, constitúe, nesta liña, un caso á parte. Non mestura proverbios, nin é vítima de involuntarias etimoloxías, senón que descontextualiza os proverbios e frases ou expresións feitas, ou equivoca o texto correcto das mesmas. É de verdadeira antoloxía. A unha compañeira, que lle imputaba certas responsabilidades nun asunto laboral, espetoulle:
-Anda, vaite daí que me estás dando máis lata que Sodoma e Gomorra juntas.
Cando intuía que un libro ía saír moir voluminoso anticipaba:
-Este libro vai dar máis páxinas que Matusalén.
Se andaba con algunha angueira a voltas recoñecía:
-Esto estame metendo no callejón da armargura.
Dun profesor da casa, membro de certo equipo de goberno universitario, especialmente puntilloso e cargante dixo:
-Este o que lle pasa é que quere ser máis papista que o rector.
Unha vez que lle advertiron por teléfono que algúns compañeiros e eu mesmo estabamos reunidos, comentoulle á persoa ao outro lado do fío:
-Ostiandiós, reunión de pescadores ovella morta.
Falando dalguén que se tomaba moitas liberdades:
-Ándame por aquí como pepito por su casa.
Unha das mellores, para min, foi a que lle escoitei referíndose a certa vaca sagrada universitaria que, facendo valer a súa preeminencia, permanentemente reclamaba como dereito o que, en realidade, era trato de favor:
-Xa estou hasta os güevos de tanto picatoste.
Un caso único. Magnífico profesional, excelente persoa, esnaquizador de sentenzas.

Lucifer beetwen us

Magnífica a foto que publica engalego e magnífico o comentario: Dende este blog xa fai tempo que vimos avisando: o maligno está entre nos.

Esquecidos

Seica un hotel vai instalar unha biblioteca de esquecidos, reunindo para lecer dos seus clientes os libros que alguén, coas présas ou urxencias da partida, non lembrou recoller do caixón da mesa de noite ou do armario (menos da caixa forte porque, quen vai gardar nunha caixa forte un libro?). Esa biblioteca será unha sorte de ruiz-zafoniana (o adxectivo é meu) casa de acollida, ou, por usar de palabra máis fea, de hospicio de infelices que alguén desligou do amor e protección que os convertía en individuos lexítimos. O esquecemento, en troques, os devalúa e condena a unha orfandade triste e un pouco indigna, aínda acentuada pola superfluidade da perda, pois ben sabido é que os libros que un leva de viaxe nunca se len.
Unha vez esquecín nun hotel de Bilbao un libro, por riba adicado polo autor. Faltoume tempo para encargar, mal me decatei, a súa devolución ao hotel, quen mo restituíu a portes pagos nun brevísimo prazo. Pero aseguro que aínda que houbera de cargar cos portes, e mesmo de superaren o peuvepé do volume, os tería abonado con gusto. Non soportaba a idea do pobre libro só, abandonado, no escuro caixón dunha descoñecida mesa de noite, atormentado polas saudades do fogar.

Máster en edición

Na súa orixe ou concepción ideal, esta bitácora recollía no seu título e palabras subtitulares o principal da súa intención: a galaxia é naturalmente a galaxia gutenberg, felicísimo concepto definido por Marshall McLuhan nun clásico do pensamento contemporáneo, de subtítulo aínda máis elocuente e acaído: the Making of Typographic Man. De feito, se, consonte as últimas reformas técnicas da casa, o lector examina os temas que se tratan (aquí á dereita) comprobará que entre edición, libros, literatura, blogosfera e tecnosociedade substáncianse boa parte dos artigos do blog. Ora, como anda un a moitas cousas e, como curioso impertinente, mete o zoco en moitas máis, o que ía ser galería de bibliófilo e editor, acabou sendo a xeito de mostrador de pensamentos leviáns, reflexións máis fondas, gratas e ingratas lembranzas, ficcións líricas, poemas e e outras especies de etcéteras onde toda nudez estética, onde todo estriptís emocional pode ter asento. E isto porque o rego da vida é difícil de conter, e un leva, para ben e para mal, moitas horas de voo.
Con todo, gusto de voltar nestas páxinas a un dos eidos que me resulta máis querido: o da edición; e cando, como é o caso, trátase da edición como oficio, miel sobre hojuelas (diriamos en galiciana lingua: mel con filloas?). Porque, que outra adicación máis nobre que modelar e puír o obxecto que leva nas súas máxica entrañas o lecer, a formación, a evasión, a cultura? Disque o editor é un tipo que comeza o día falando con alguén do proceso de envellecemento na Europa occidental e remata a mañá revisando un orixinal sobre a fenomenoloxía de Husserl. Eu gusto de dicir que un editor é un ghicho que non pode dedicar máis de dez minutos seguidos ao mesmo labor.
O vindeiro 2 de xullo ábrese o prazo para o que será III edición do Máster en Edición (valla a redundancia) da Universidade compostelá que se vai desenvolver entre 2007 e 2009 (nota: tal vez a día de hoxe a web aínda non estea actualizada pero vaino estar ben axiña). Alén de asumir secretaría do mesmo, imparto (como fixen nas convocatorias anteriores) o módulo 2 A edición textual, que este ano andará sobre as 60 horas. Que cousa máis grata que ensinar a outros o que un, modestamente, sabe, e ter a oportunidade de transmitir o seu enorme amor aos libros?
Ideando un marcapáxinas promocional do máster, de cara a transmitir un concepto dinámico e mesmo divertido do proceso editorial, ocorréuseme sobrepoñer o verbo editar a un totum revolutum, en diferentes tipografías, de todos os verbos que dun xeito ou outro están relacionados coa edición, e, por tanto, con editar. Son estes: promocionar, coordinar, planificar, relacionar, discutir, dialogar, crear, revisar, decidir, asesorar, deseñar, dinamizar, suxerir, idear, asumir, escoitar, promover, argumentar, unificar, actualizar, contrastar, sinalizar, aprender, confirmar, maquetar, confiar, arriscar, distribuír, informar, imaxinar, propoñer. Ficoume algún no tinteiro? O marcapáxinas, por certo, quedou ben bonito.
Nota bene: a través deste blog, calquera interesada/o pode obter toda a información que queira sobre o máster. Ou ben no enderezo: master.edicion@usc.es.
Saúde.

De novo un post un pouco longo para lembrar a don Ramón

Lembraba o outro día, por motivo triste e lutuoso, a Otero e o seu Libro dos amigos. Poucas veces a precisa circunstanciación da escrita, da redacción do propio escrito como acción, acada un nivel tan sublime de subxectiva beleza como no limiar da obra, asinado en Trasalba, o primeiro de sanmartiño de 1945:

O relox ceiba as dez notas puras, un pouco dubidosas no ronselar do seu son d'unha hora da mañán particolarmentes amada por min xa. que éla iniza o traballo ou o ledo ou o dooroso vagar maxinativo de iste priguizoso do leito e das lúas mingoantes. Non é preciso mirar a data. Bríla na follateira do pomar e resóa coma o feble badelar da campaíña: o primeiro do Outono. En soños soupen coma o primeiro sol acendía unha chama, frol lumiosa xuvenilmente anguriada, n'o vidro da casa non sabida aló pol'os termos onde o hourizonte no rumo do N. O., suma as suas coores e formas no griseiro abstracto e conmovedor da lonxanía.

O primeiro dos amigos lembrados, aínda no limiar é o pai: Sua voce leda, un pouco amargurada pol'a concenza da doenza aniñada no peito, fai un intre resoou no fondo da sala. O rencher do portón por onde acaba d'entrare o rapás das vacas, garda despois de corenta anos o acento qu'il lle diu.
Emocióname a bonhomía de Otero. Foi un esteta da elegancia, conforme o perfecto cabaleiro que era. A súa prosa pode gustar ou non gustar; a ampulosidade léxica e a espesura sintáctica da súa narrativa pode tolerarse ou non; non é lectura fácil, certo é. Lembra por veces a demora do director de cine, preciosista e sen présas, que é capaz de estender un plano a dez minutos amosando unha fermosa vaixela de época ou o rico brocado dun traxe. Pero a nadie pode deixar indiferente.
Eu vino unha vez. En 1970, e sendo meu pai alcalde da Estrada, adicóuselle o 17 de maio ao señor da Vilancosta, Marcial Valladares, ullán ilustre da freguesía de San Vicente de Berres, fidalgo rendista e lexicógrafo, e pai, malia o seu reclacitrante celibato, da espúrea Maxina, malísima novela ―perdón, don Marcial― de raro mérito, por ser a primeira das nosas letras.
A meu pai ―por razóns que non veñen hoxe ao caso― quedáballe, como se di agora, un telediario como rexedor e, xa mollado, botouse de cabeza ao río. Cubriuse un monolito conmemorativo nos xardíns municipais coa bandeira branquiazul e cantouse que din os rumorosos. Cóubolle a lectura da ofrenda literaria a don Ramón. Eu, na altura pícaro de 10 anos, lembro moito ajetreo e nervios na casa, carreiras cos amigos, moita xente importante e moitos 1500 oficiais nun luminoso día de primaveira. A Otero lémbroo de negro e moi grande (ao mellor por ser eu pequeno), de voz profunda, grave prosodia e xesto patricio. Meu pai mencionaba a Cunqueiro entusiasmado por terse incluído salmón do Ulla no xantar oficial.
O alcalde aproveitou a ocasión para pedir a don Ramón que lle escribira unha gabanza de san Paio, ou San Pelaio, patrón da Estrada. Dous días despois da celebración das Letras, don Ramón respóstalle: Ourense, 19 de maio 1970. Meu sempre querido e lembrado amigo: Un abrazo. Onte, en Santiago, por botarme de polo aos 82, pillei un catarro que me fixo acollerme ao leito. E no leito escribo, como podo, isa gabanza do San Paio e A Estrada. Prégolle que de lle non gostare a bote ó corbe dos papeis. Vai nista carta meu persoal agradecemento a tantas probas de amizade. Enxamais, penso eu, pode ser acollida mellor unha sociedade literaria como a Academia Galega. Para min foi a xornada mais leda e fermosa da miña vellez.
Gardo con devoción a carta manuscrita.
Otero foi amigo do meu querido Roberto Blanco (Torres), e n'O Libro dos amigos adícalle páxinas emocionadas. Diso falaremos outro día, que despois se me queixan algúns do rollo que teño (e non lles falta razón).

Muras

Xesús Manuel Muras Chamosa fixo o bacharelato comigo. Era da parte de Terra de Montes. Forte, de voz grave, parco de fala e mirar franco, sempre nos levamos ben. Muras era unha curiosa combinación de modernidade e bohemia cunha impronta fortisimamente rural non disimulada, pero da que tampouco facía militancia. Mestura pouco frecuente naqueles anos. Fisicamente era unha sorte de Neil Young do país, de pelo longo e patillas. Muras pintaba, afección na que brillaba e que pouco e pouco foi converténdose en oficio e xeito de gañar a vida, polo que sei nos últimos tempos irregular e demasiado desinteresadamente. Porque Muras era un tipo paradigmático de desprendemento do seu e tolerancia do alleo.
Muras sempre foi nacionalista. No último ano do bacharelato, militaba na AN-PG. Nunha entente de natureza pristinamente frontepopulista, el, outro amigo de nome Orlando, gay e anarquista da CNT, e eu, que militaba nas mocidades do PCG, faciamos saídas nocturnas pola Estrada provistos de sprai para plasmar nas tapias locais o que a represión da liberdade aínda non permitía doutra maneira. Muras escribía Autodeterminación, eu Amnistía xeral, e o noso amigo anarquista poñía uns disparates que nos facían temer, se eramos detectados polo Land-Rover do benemérito corpo: Armas para el pueblo; Obreros: armaos e cousas así. Para que non o recoñeceran Orlando poñía a trenka do revés, e entre o sprai, a melena loira que gastaba e os cadros e costuras do forro da prenda, ofrecía unha imaxe de orate surrealista e abigarrado, como corresponde ao dinamiteiro que levaba dentro.
Dende aqueles anos, vin moi poucas veces a Muras, pero nunca, nunca en tantos anos pasou na miña lembranza ao arquivo dos indiferentes.
Onte, un amigo chamoume para dicirme que Muras morreu. Acaso nin a bohemia nin a mala vida tiveron que ver co mal de páncreas que o levou. A nova anegoume a alma dunha tristura honrada e taciturna, desprovista do balbordo que adoitan producir penas máis próximas.
Di Otero no Libro dos Amigos: Son eles, os amigos mortos, en min e no meu amor liberdados do que a cova e o tempo poidera ter de fadalidade, os que fan iste libriño. Por eles, o meu vivir foi i ha sere nobre e ergueito.
Sen dúbida, por eles, os amigos. Vai en paz, Muras, amigo.

Xuño de hai 30 anos

Supoño que para moita xente da miña quinta (a do 60, boa añada, a de Zapatero…), a primeira oportunidade de exercermos o dereito a voto foi o referéndum constitucional de 1978. Lembro que votei en branco, non son quen de lembrar exactamente por que, xa que, daquela, militaba eu na Xuventú Comunista de Galicia, e o partido, como se recordará, apoiou incondicionalmente o texto constitucional. Acaso andaba eu en radicalismos propios do ardor xuvenil.
Malia non poder votar, pois, nas eleccións de xuño do 77, peguei moitos carteis de nuestro señor. O kit de traballo era un 127 conducido por unha militante do partido, un anaco de vasoira vella ―a xeito de aplicador―, un caldeiro de engrudo, viscoso e fedorento, e uns marabillosos carteis do PCE (creo que de Genovés) cos que empapelamos medio concello estradense e hijuelas.
Unha vez estabamos preto de Cuntis, en Santa Baia de Portela, pegando carteis na beria da estrada N-634, no portalón metálico dunha casa con pinta de estar abandonada. Desde o cancelo dunha leira próxima, unha vella de negro pano e mandil miraba para nós con insistencia, desconfianza e, intúo, un punto de temor. Xa collendo o coche e a piques de arrancar, a caraja da vella non se puido resistir e preguntounos:
-E lojo ostedes de que partido son?
Un dos que iamos, hoxe alto directivo dunha grande empresa estatal (así é a vida), espetoulle con todo o orgullo:
-Do Partido Comunista de España, señora.
A velliña debuxou no seu rosto sucado de mil enrugas un sorriso enigmático e respostou, con toda a retranca e ese ton característico, entre exclamativo e interrogativo:
-Ai, lojo…!
Non facía falta dicir máis. Era o país que había.

Felicidade

É algo que sempre me chamou a atención o interese que as cousas de España espertan no estranxeiro. Que somos, tras os amos do cortijo (USA), o segundo destino turístico do planeta é algo arquisabido. Seguramente hai países de mellor clima, gastronomía máis refinada, paisaxes máis impresionantes, hostalaría e transporte mellor organizados, medio natural máis conservado, menos ruído, praias de area máis fina e auga máis limpa, pero a media ou intersección que de todo iso oferta España parece ser a clave de tamaño atractivo. E a cousa, mutatis mutandis, non é de agora. Algo teremos para que íberos, celtas, púnicos, gregos, romanos, xermanos, árabes, mouros… batallaran tanto cos nativos para se instalaren por estes pagos.
O meu apreciado Borrow, don Jorgito el Inglés, sorprendeuse cando a súa The Bible in Spain convertíase nun best-seller: publicada en decembro de 1842, en 1843 esgotáronse seis edicións de a mil exemplares cada unha e dez mil doutra edición en dous tomos. Reimprentouse dúas veces ese mesmo ano nos Estados Unidos, e ao pouco foi traducida para alemán, francés e ruso. En 1911 levábanse publicadas vinte edicións inglesas. Independentemente das obvias calidades do libro, resulta evidente que o cóctel de misterio, lenda, violencia, heroicidade, vileza, épica e primitivismo que a vella pel de touro inspira, e que Borrow soubo indiscutiblemente explotar, están no alicerce dese éxito. O propio don Jorge recoñece no limiar da obra que

En España pasé cinco años, que, si no los más accidentados, fueron, no vacilo en decirlo, los más felices de mi existencia. Y ahora que la ilusión se ha desvanecido ¡ay! para no volver jamás, siento por España una admiración ardiente: es el país más espléndido del mundo.

Hai ben pouco que escotei nun medio radiofónico unha suxestiva entrevista co coñecido sociológo e profesor de ciencia política da Universidade de Siena, Stefano Bartolini, a propósito dunha investigación que vén de coordinar acerca da felicidade dos norteamericanos de clase media. Segundo os resultados do estudo, nos últimos trinta anos o clima socio-político dos USA, a inseguridade cidadá, o incremento nas horas adicadas ao traballo, pero sobre todo e en primeirísimo lugar a incapacidade de estableceren relacións sociais sas, satisfactorias e non baseadas nun interese inmediato ou trato superficial, son as causas da infelicidade dos cidadáns americanos. Bartolini, que agora vive en Italia pero viviu en EE.UU e en España -de feito, fala español admirablemente- afirmou que nunca foi tan feliz como en España, nin sequera en Italia, e que, na súa opinión, ningún europeo pode ser completamente feliz nos EE.UU. Para él, onde queira, o acceso aos bens de consumo modifica moi lixeiramente o nivel de felicidade (falamos, claro, de capas medias da sociedade) e, en troques, é a calidade da sociabilidade e das relacións humanas o elemento fundamental que o incrementa. Cre Bartolini que a urdime de relacións sociais en España (bares por todas partes, horarios inverosímiles noutras latitudes, prazas, parques, xardíns e lugares de encontro de todo tipo, a desorde nas conversas, actividades como o tapeo, a fiesta permanente e o botellón…) conforman un sistema social único, irrepetible e absolutamente envexable.
Sistema social do que, paradoxalmente, os propios españois semellamos abominar, no noso intento de nos aproximar no posible ao que consideramos o nivel europeo, é dicir, moderno, racional, elegante, discreto e… aburrido.

Obras na casa

Nun transporte de xenerosidade, unha comentarista independente opinaba que este blog es la punta de un ovillo imposible cuyo hilo se bifurca y se bifurca y se bifurca... ¡cada vez que entro aquí me pierdo en este laberinto de Teseo durante horas! ;-).
Miña nai lembra sempre do finado de meu pai, en paz estea, que, cando contaba algo, no canto de ir para diante, ía para atrás. Algo de herdo debe haber, pois, nesta tendencia miña a comezar falando da fórmula I e rematar na batalla das Navas de Tolosa. Consciente, por outra banda, das proporcións que co tempo vai tomando este meeting point, decídome no día da data a etiquetar as case 300 entradas deste local, de xeito que o imposible novelo da miña tan xentil lectora teña un rumbo e o teseico labirinto unha certa guía para quen queira perderse e atopar logo a saída.

Calquera suxerencia será benvida.

Dona Emilia

-No está… Salió esta mañana cedo, para Leboreira, que muérese el cura…
-Y cuando torne, somos más de cincuenta a lo llamar…
-Yo tengo el padre en las últimas. No sé qué le dar, ni qué le hacer.
-Las dos fillas mías echan la sangre a golpadas.
-Este negro mal les da a los mozos, a los sanos, y nos deja por acá a los que más valiera que nos llevara… ¡Nuestra Señora del Corpiño nos valga, Asús!

Estou certo de que diálogo que antecede, o estado lingüístico que reflicte, e o substrato social que latexa por baixo, e aínda as súas consecuencias e acenos estéticos e literarios nun contexto espazo-temporal determinado, teñen sido observados, estudados e levados ao terreo de importantes conclusións por especialistas e xentes de máis vitola ca quen subscribe. Entre estas, mesmo por magníficos especialistas da minerva compostelá -algún dos cales hónrame coa súa amizade-, fondos e eruditos coñecedores da autora de tales liñas e da súa prolífica e importante obra. De xeito tal que sería meterme en camisa de once varas pretender desta cita textual algo máis ca o mero estímulo para unha reflexión, como é xeral nestes fragmentos, subxectiva e pasada pola peneira da propia percepción.
A condesa de Pardo Bazán foi todo un carácter. Nun mundo masculino, rexido por señores de mostachos contundentes que vían nas sufraxistas a unhas tolas con desarreglos xenésicos evidentes, brillar literariamente á súa altura non debeu ser cousa doada; a súa condición social puido axudar, certo é, pero non se escribe como ela o facía por ser nobre. A min, entre o seu perxeño físico, de permanente e, creo, pícaro sorriso, o rico anecdotario erótico e festivo que amosa facianas deliciosamente humanas (como as cousas que lle apoñen, non sei con canto fundamernto, á súa relación con don Benito, el Garbancero, Pérez Galdós), e a súa coidada produción literaria, é un personaxe este de dona Emilia que me resulta moi agradable. É certo que a súa prosa, campanuda e caracteristicamente decimonónica, non é acaso orixinal en exceso e o seu naturalismo, fronte a outras manifestacións europeas desta corrente, é un naturalismo de cregos e chiculate á merenda. O Primitivo protagonista de Los Pazos de Ulloa, por exemplo, dista moito, malia o seu nome, da agresividade instintiva e inmodulada do Hareton Earnshaw de Wuthering Heights, e ten a súa natural brutalidade edulcorada polos varios freos de natureza nomeadamente clerical da súa autora. Pero, con todo, a obra da condesa, no que fai ao reflexo da derme profunda do país e o coñecemento de moitas das súas claves, non andaba moi descamiñada. Ten, iso si, esa distancia imposta pola súa condición social que, se a conduce a estimar imperiosa a necesidade de redención social duns labradores pobres, ignorantes e moitas veces canallas involuntarios, faino dende o temor a soliviantar en exceso os sólidos alicerces dunha sociedade estamental na que se sentía obviamente cómoda. Só dende esta distancia, relativo desapego e aínda inxenuo clasismo se entende, ao meu xuízo, un dominio tan escaso do galego como para manifestaren os personaxes a propia impericia da autora para colocar correctamente os pronomes átonos (nas oracións subordinadas do diálogo de arriba, tomado dun dos seus Cuentos de la Tierra), por moito artificioso castrapo que aqueles falen.

Por certo, que a edición da que disfruto estes días (na ilustración, a portada, co venerable exlibris do avó), leva na páxina 1 un escrito de man ignota, no ton peculiar que adquire a tinta co decorrer lenturento dos anos: A la dirección de "La Zarpa". La Editorial Atlántida. Libro que a editorial enviou ao xornal ourensán (e que Marcos Valcárcel coñece moi ben), do que Roberto Blanco Torres foi xefe de redacción, e que algún día este tivo na súa man, leu e mesmo reseñou, antes de dar nos andeis do avó. Pero esta é outra historia.

Sobre índices de lectura e a utilidade dos libros

Nunha carta que o bo Padre Sarmiento dirixía a alguén (creo lembrar que o Conde de Gondomar) afirmaba No hago más que cagar papeles, o cal indica que ese molesto mester de botar media vida remexendo nos papeis, tan profiláctico polo demais de cara a sempre necesarios expurgos, é algo anexado en todo tempo aos varios oficios da ilustración, o cultivo das letras e a cultura en xeral. Nunha recente remexedura desta natureza salta esa xenial viñeta do xenial Quesada, que non resisto a tentación de compartir cos bos amigos deste recuncho.

Que libro será o que arde? Obviando o anacronismo, aposto por O código da Vinci, ideal destino de tan excelsa obra.

El poeta en su 47 cumpleaños

¿Habrá luz que alcance a dar cuenta de mí,
cuando los pasos por donde he venido
son traidores a la sombra que proyectan?

¿Será que mi alma hecha jirones,
vestigio de una antigua fortaleza,
se afana codiciosa en las ruinas
de otro tiempo, de otro albor, de otra leyenda ?

¿De qué, a fin de cuentas, lamentarse?
Si soy lo que seré y soy lo que he sido
crepúsculo de hoy, aurora de mañana,
es pura cosa mía. A nadie culpo.
Acaso a haber nacido.

A cidade invisible

Con ocasión de certo compromiso universitario, de camiño á miña vella facultade ―a antiga de Filoloxía, sita na Casa de Exercitantes de Mazarelos (In Eremo), hoxe «okupada» por Filosofía― unha tarde de xuño, sombría, de amezadoras nubes cor do chumbo, dispoñendo de vagar e a falta de mellor cousa en que ocuparme, dou en reflexionar sobre a inxente maré de turistas e camiñantes, co aspecto contundente dos turistas e os camiñantes, que pulula en toda dirección pola Altstadt compostelá. A mestura de idiomas, nomeadamente francés, inglés, alemán e holandés, ou sotaques españois das máis variadas orixes; a actitude de despiste, ao xeito dun polbo nun garaxe, inherente á propia condición do turista, que fai parecer cándido o tipo máis malvado; o balbordo de voces en confusión, a confusión de camiñares erráticos, preguntas á desesperada e desesperados ensaios de español de urxencia (please, the bus station? Galisia square, please? pour feivór, lastasión di ouchubús? ustéid sabes doundéi es la cacheidraul?), fan sentir a este menda, compostelán de adopción dende hai unha boa chea de anos, unha sorte de outredade, afastamento ou estranxeiría na súa propia cidade. É algo característico das cidades hiperturísticas pero pequenas, creo, que vostede terá sentido ―como espero― noutros sitios, ou, mesmo, das zonas máis turísticas das grandes urbes (Trocadero, le Quartier Latin, il Colosseo, il Foro, 5th Ave., Brandenburger Tor, Unter den Linden, a Plaza Mayor, El Prado...). A cidade como tal, organismo urbano de seu, previo ou independente aos seus moradores, adquire un protagonismo que despraza ou desdebuxa o íncola de cotío, volvéndose invisible a ollos deste. Xa non é a cidade de todos os días, a cidade das nosas lembranzas e actuais rutinas, das compras, présas, troulas noctívagas e románticos paseos da man dalguén… senón un enorme escenario, ou aínda onírico trasfondo de barrigaverde, onde personaxes curiosamente uniformes representan un guiñol no que temos ben pouca parte. Somos incapaces de compartir o embeleso de quen admira tanta marabilla por vez primeira, e esa incapacidade fire a nosa propia identidade e fai que nos apartemos para non molestar.
Un colega editor, e amigo sempre, agasalloume hai xa anos cun libro, magnificamente editado, referido a Salamanca ―en tantas cousas parella a Compostela― de subtítulo sorprendente e significativo: Salamanca. Aporía de la ciudad invisible (Tesitex, 1995) de autoría de Vicente Forcadell. Del é o seguinte treito:

A los ojos del turista, los nativos del lugar monumental que se visita tienen siempre algo de ignorantes, y no sólo por su estólida impasibilidad ante el cúmulo de tesoros de la historia, la cultura y la arquitectura entre los que se desenvuelven sus vidas cotidianas. No se les presenta así, pero sí se manifiesta vagamente esta imputación de ignorancia en el sentimiento de superioridad que las guías promueven en el lector visitante. En general, el visitante, heredero de conquistadores y exploradores, es superior al aborigen. Será atavismo: el visitante conoce el lugar de los otros, que desconocen el suyo o, por lo menos, no están ahora en el suyo. Sucede lo mismo en las despedidas, en que el sentimiento de pena predominante ahoga una chispa de infatuación en quien parte, una punzada de envidia en quien se queda.

Reflexións itinerantes, evocacións nun serán de chuvia intuída, percorrendo, coma un pantasma transparente, as rúas da cidade invisible.
Non sei. Ao mellor tamén é que lle dou moito á cabesiña.

Un pouco de scuba

A realidade sociolingüística de Galicia: unha ollada ao fondo do iceberg.

Post un pouco longo que trata de amore librorum

Non sei a vostede, pero a min un tipo de libro que me parece do máis entretido, polo variado e curioso, é o catálogo de subhasta. Magnificamente editados, por regra xeral, no formal (tipografías, variedades da letra e encolumnados ao servizo da máxima lexibilidade), presentan igualmente o maior esmero nos aspectos de contido: colacións bibliográficas moi precisas ―cómpre aquí un repaso sempre necesario dos formatos da tradición tipográfica española: folio, cuarto, octavo e dieciseisavo― e comentario, no seu caso, doutros aspectos (editoriais, históricos ou eruditos) da obra en cuestión. Perderme na silva de varia lección dos catálogos bibliográficos de, por poñer algún caso, Casa de Subhastes de Barcelona, ou de Subastas Velázquez en Madrid ―que tal vez o curioso lector coñeza― tenme proporcionado non só moitas horas de lecer e desconexión senón mesmo solucións de tipo profesional, á hora, por exemplo, de decidir o grafismo ou orientarme nunha tipografía ou na ilustración para a cuberta dun libro.
Por veces, un catálogo desta natureza non é facticio ―isto é, resultado dun agrupamento convencional e arbitrario― senón o produto natural de moitos anos de persecución e amor dos libros, profesión case de fe, que para o bibliófilo empedernido que foi aquel bo bispo de Durham, Ricardo de Bury, era rexa servidume de alicerce divino: E este amor extático a Deus arrebatounos con tal vehemencia que, facendo renuncia doutros asuntos terrenais, vímonos devorados só pola paixón de adquirir libros.
En casos tales, a biblioteca devén unha sorte de palimpsesto permanentemente borrado e permanentemente reescrito. Porque opino, con Francisco Ayala, que una biblioteca nunca puede ser ideal; si no, sería una cárcel o una tumba. En realidad, una biblioteca es algo semejante a la naturaleza, de donde se extraen productos que uno necesita para el organismo. Cada libro cambia según el momento en que se lee y ningún libro es siempre el mismo libro.
Todo isto é o que eu percibo no Catálogo da Biblioteca Devoto Valle-Inclán, subhastada entre os pasados 22 e 24 de maio por Fernando Durán en Madrid, e que recibín por xentileza e amizade de Jorge Devoto del Valle-Inclán, fillo do esgrevio hispanista e musicólogo Daniel Devoto e María Beatriz, Mariquiña, a filla de don Ramón, el de las barbas de chivo. Impresionante biblioteca, inzada de anécdotas e curiosidades, que fala de anos de adicación á cultura e letras hispánicas, reflicte un amplísimo abano de apetitos intelectuais e testemuña o gran nivel de relacións persoais que o matrimonio Devoto Valle-Inclán mantivo, en España, en Bos Aires, París… cos máis selectos persoeiros da cultura da pre e posguerra: Pablo Neruda, Rafael Alberti, Cortázar. Borges, Seoane, Ricardo Molinari, Juana de Ibarbourou, Jorge Guillén, Juan Ramón Jiménez, Ramón Gómez de la Serna e un interminable etcétera deixaron estampadas as súas adicatorias nas portadas das obras, moitas deles primeiras edicións e xoias de bibliófilo (como se ve nos prezos de saída!), con que agasallaban xa a Devoto en solitario xa ao casal. Obxectivamente, un riquísimo repaso polas letras e a estética tipográfica da época. Subxectivamente, unha biblioteca para poñer a un verde de sa envexa. Dous dechados, de entre moitísimos:
Lote 699. BORGES, Jorge Luis: El tamaño de mi esperanza. 1ª edición, muy rara y apreciada por los bibliófilos. Se trata de uno de los libros renegados de Borges, que el autor compraba para destruir. Buenos Aires, Proa, 1926, cuarto, 153 p. +2 h. Rústica original. Ilustraciones de Xul Solar, primera colaboración gráfica del artista que sólo ilustró libros de Borges.
Salida: 500 euros.
Lote 1869. PETRARCA, Francesco. Sonetti, canzoni e trionphi. Importante edición incunable con dos partes en folio. Paginación varia. Encuadernado con pergamino. Venetia, Piero de Zohane, 1492-1494. Tipografía renancentista. Seis grabados xilográficos fuera de texto. Entre otros, contiene un exlibris de la biblioteca del Cardenal Farnese (1520-1589) […]
Salida: 6000 euros.

Alguén se anima?

De antes. 1

O turco era, como se infire obviamente do seu nome, José Troitiño.
(Tomado de Galicia. Revista semanal ilustrada, La Habana -núm. 10, 21 de setembro de 1902-, recentemente publicada en edición facsimilar polo Centro "Ramón Piñeiro").

De antes. 2

Sen comentarios.
(Tomado de Idem).

El duque

Escribín o meu primeiro poema, un poema malo —invoquemos unha vez máis a Wilde: todo poema malo é sincero— e produto dunha arrautada incontrolable, aos 17 anos, nun gabinetiño que había a carón da salita de estar da miña casa e pouco tempo despois de ter oído, aterrado, a nova na televisión. Uns pistoleiros de ultradereita coseran a tiros a un grupo de avogados laboralistas no barrio de Atocha. Eu daquela escribía os poemas nunha vella Olympia de meu pai, que, moi pulcramente, poñía enriba dun tapetiño verde de felpa cos bordos dentados. Non me facía falta corrección algunha (non había tipex nin nada parecido) pois practicaba unha especie de haikus ou arrautos de poesía automática que ían ao papel tal cal saían do caletre. Non lembro a totalidade do poema (nin falta que fai, probablemente) pero si un verso, que era una solicitude lírica aos asasinos: no cortéis su aliento, e outro no que os tildaba, nun apocalíptico remexido de cualificativos, de imperiales bestias del destrozo (supoño que o de imperiales era unha reminiscencia freudiana do meu paso pola OJE: voy por rutas imperiales caminando hacia Dios, ¿quen lembra hoxe estas cousas?).
Eu, daquela, facía o COU, tiña o pelo vermello como as cenorias, cara de leite fervido, mil pencas na cara (parecía Huckleberry Finn), lan de rato no sobrebeizo, voz laruta e moitos paxaros na cabeza. Militaba na Xuventú Comunista de Galicia, brazo adolescente do Partido, que o era por excelencia, magnífica escola política de moitos nomes que hoxe habitan no bipartito, entre eles o propio jefe. Reuniámonos no bar Stop da Estrada con Inma, que era unha sorte de instrutora política e nos falaba de espazos de liberdade, eurocomunismo, Gramsci, Berlinguer e así, e eu, que ás veces non entendía moito, deixábame seducir por unha ensoñación pouco respectuosa coa disciplina do partido e pensaba que a tal Inma estaba ben boa e miráballe para o seo.
O trasfondo permanente destes tempos era un nome e un rosto habituais da tele e os medios de entón. Cando falaba transmitía un convencemento anómalo para un político cocido ao lume do máis granado do Régimen. Pouco e pouco —loitándose na esquerda contra a incredulidade— o país en xeral ía coincidindo en que o tío os tiña como o cabalo de Espartero. Zurrábanlle a badana dende todas partes. Crecíanlle os ananos por onde queira. Cando solidificou a vasilla do seu proxecto e soubo pasado o seu momento retirouse, con despedida por televisión e todo. E seguía, anos despois, transmitindo o mesmo convencemento de sempre. Concedéronlle un ducado un pouco prosaico, co seu apelido, bastante vulgar, sen ánimo de ofender a ninguén. A vida pagoulle mal. Morreulle xente moi querida e eu, que seguía lembrando o seu rosto na televisión en branco e negro da casa de meus pais, sentino ben por el cando —coma guinda dun perverso pastel— me enterei que era vítima dunha afección especialmente jodida para un home que consagrou os cinco sentidos, hoxe perdidos saiba deus onde, á mellora das condicións sociais, políticas e económicas do país onde lle coubo vivir.
Pronto fará trinta anos das primeiras eleccións democráticas nesta vella e sufrida pel de touro tras a ditadura. Lembrar a Suárez e moi grato para min, pola época e por el mesmo. Aquel poeta arrautado, comunista e imberbe de 17 anos debíalle esta homenaxe.

5 de xuño de 1937

Téñome referido nesta bitácora con certa asiduidade aos riscos de remexer no pasado e trabucar memoria con historia. Non vou cansar hoxe con máis argumentos ao respecto. Quero en troques, nun exercicio de saudable ecuanimidade, facer unha emocionada lembranza e, tamén, sumarme a unha homenaxe.
É o caso que o historiador, meu veciño e amigo Xosé Manuel Núñez Seixas púxome hai meses sobre a pista dun seu discípulo, Ruy Gonzalo Farías, investigador arxentino de raizame compostelá vencellado á Universidade de Bos Aires e ao Instituto de Investigaciones Históricas do Museo Roca bonaerense, que, a través dunha trouvaille documental e epistolar de excepcional importancia, foi quen de reconstruír os últimos días do tenente de alcalde da Estrada Ramón Fernández Rico, quen, na altura do 14 de xullo de 1936, ficou ao cargo delegado da vara municipal, por estar o titular da mesma, Jesús Ignacio Puente Fontanes, na Vila e Corte acompañando a delegación que presentou perante as Cortes o Estatuto de Autonomía votado o 28 de San Xoán anterior. Enchiquerado tras o golpe no cárcere provincial de Pontevedra e logo en San Simón, Fernández Rico é condenado a morte en marzo do 37 e pasado polas armas, non de xeito «regular» como cinicamente quere facer crer o certificado de defunción, senón vilmente paseado nun cruce de camiños en Monteporreiro o 5 de xuño do devandito ano. Hoxe hai 70.
Toda a historia, inzada de iniquidade e miserables cuestións persoais —como tantas—, aparece admirablemente recollida nun artigo que, por intermedio da xenerosidade do seu autor, vai aparecer, con toda completitude e a riqueza dun anexo documental excepcional, no vindeiro volume —o número 10, por certo— da nosa revista A Estrada, Miscelánea Histórica e Cultural.
Anóxame poñerme sentimental e lacrimóxeno. Pero debo admitir que no remate da primeira lectura que fixen ao borrador do artigo, eu —ser humano, pai de familia— non puiden reprimir as bágoas. É a última carta que Ramón escribe a Pura, a súa dona. A encomenda derradeira desarmoume.

Pontevedra 4 de junio de1937
Mi querida Pura[,] en este momento me encuentro en capilla y desde aquí te mando mi ultimo abrazo para ti y para todos mis hijos[,] pues se los das por no podérselos dar yo. Ten resignación y paciencia[,] no hay que hacerle[,] fue mi destino y no te digo mas [,] le das muchos besos a los niños y un abrazo a Joaquin y a los otros.
Sin más te abrazo tu esposo por última vez: Ramón Fernández
Adios Pura mia
Adiós Purita[,] Pilar[,] Ramoncito[,] Pepiño[,] Divina[,] Carmiña[,] Tinito[,] Linito y Manolito,
a dios queridos hijos todos vuestro padre:
Ramon Fernández
lo que has de gastar en mi entierro biste a los niños.
adios querida Pura adios.

Hoxe, as corporacións electa e en funcións da Estrada renden unha homenaxe a Fernández Rico, o alcalde Puente Fontanes e outros veciños de entón, asasinados por Atila no mesmo día. Con eles e co Concello da miña vila está hoxe o meu recordo.

A espada e a pluma

Naceu en Cáceres en 1945. O pai, garda civil, morreu a man do maquis. En 1951 ingresou no Colegio de Huérfanos do benemérito corpo en Madrid. En 2001 ascendeu a xeneral de brigada e foi xefe da Garda Civil de Castela-A Mancha. Na actualidade é xeneral de división e Subdirector General de Conducción de Crisis de la Secretaría General de la Presidencia del Gobierno na Moncloa (cajiná!) .
O que segue é un dos seus poemas preferidos, La luz ardida:

El día fue feliz, mas ya se acaba.
al recoger la dicha de estas horas
un hondo sentimiento me conmueve:
saber que de los dones de la vida
otro gasté. Su luz ardida queda.
Guardo ahora su vino irrepetible
y quiere visitarme la tristeza,
que bien sé yo no vuelve lo que arde,
que del tiempo tributo sólo somos
materia y sueño para hendir lo breve.
El tiempo nunca premia ni castiga:
impasible mira y las cosas pasan.
Como pasa este día que gasté
y se apaga otra luz en mi frontera.

Complexa, con clarescuros, arestas e enrugas a personalidade do autor, xeneral de división e poeta Juan Carlos Rodríguez Búrdalo.

Nada é branco nin negro. Que pouco recomendable é fiarse dos tópicos, dos prexuízos e das ideas preconcibidas! E qué frecuente!

Olhares

Hai libros que semellan dotados dunha existencia autónoma, independente da vontade do seu posuidor. Aparecen, nun repente, e un pregúntase de onde é que puideron saír; non se lembra a súa orixe, o misterioso proceso que, dende o día do seu nacemento, no pé dunha xigantesca encadernadora, nalgunha imprenta remota, os levaron a nós. Logo, un bo día desaparecen e xusto cando os buscamos non somos quen de dar con eles, para reaparecer cando menos se pensa.
Como puido chegar a min o libro do que vou falar a seguir, o ignoro, ou, de momento, non fago lembranza, malia levar véndoo aquí e alí durante varios meses. Pero agradezo ao proceloso fado o térmolo proporcionado. Lembraba no post de hai uns días a Hölderlin e a súa famosa solicitude de habitarmos poeticamente a terra. Pois ben, o libro en cuestión é unha impagable mostra do senso máis fondamente poético que, involuntariamente, poden ter as cousas. Só hai que saber mirar. Porque Olhares, que tal é o título da colección de arredor de 60 instantáneas saídas do obxectivo de Augusto Pereira Gomes Rocha Soares, publicado en 2004 sob os auspicios da Cámara Municipal de Santiago do Cacém, non é un libro de fotografías máis, como tantos que se publican sen pena nin gloria. Olhares é un poemario, un fato de imaxes en branco e negro que trascenden a súa propia arquitectura visual para penetrar no cerne máis lírico e íntimo, no senso, si, máis poético dos personaxes ou das paisaxes que retrata. Sei ben pouco do seu autor, alén da información que fornece a cuarta de cuberta do libro: enxeñeiro químico nado en 1927 no Cacém e de sempre afeccionado á fotografía, comeza a expoñer en salóns e exposicións a partir de 1973. As fotos que trae o libro, moi ben editado por certo, son de entre 1971 e 1974 (abril, por suposto!), un Portugal, aínda, atávico e subdesenvolvido, con aqueles coches de placas, con toda seguridade as matrículas máis fúnebres do planeta, de letras e números brancos en altorrelevo sobre fondo negro.
Custoume moito decidirme por unha imaxe para ilustrar este post. Pero, ao cabo, o rosto desta nena cativoume. Retador, suspicaz, salvaxe, fero, defensivo, soprendido, escrutador, agresivo, belísimo… poético. A foto chámase Varredelas e foi tomada en Musgueira, Lisboa,en 1972.