Ticknor e España

Qué secreto magnetismo exerceu España nos espíritos viaxeiros da segunda metade do século XVIII e primeira do XIX é algo que escapa á miña limitada capacidade de análise, pero acho que a busca do Volksgeist, do espírito do pobo, concepto tan caro aos románticos alemáns (Herder e Schiller, especialmente)  e anglosaxóns debeu ser pulo máis que suficiente. Fronte ao resto da Europa máis civilizada, que coñece nesta convulsa época os embates de mudanzas sociais definitivas que ao cabo están definindo o futuro de sociedades civís puxantes e os alicerces do mundo contemporáneo, o secular aillamento da Península, un subdesenvolvemento económico que sumía na miseria á totalidade dunha poboación fundamentalmente rural e un ostracismo cultural impenetrable nutrido por curas e frades e bendecido por xerarquías, nobres e reis eran, ademais dos ingredientes dun Volksgeist especialmente complexo e atractivo, as telas dun escenario ben disposto a todo tipo de truculencias. Dos bandoleiros fantasmagóricos de Potocki e o goticismo quintaesenciado de Lewis aos tejemanejes dos hijos de Egipto, colegas de don Jorgito el inglés, a vella pel de touro foi decorado predilecto -e probablemente non casual- de toda laia de bandidos, crimes horripilantes, serras afastadas poboadas de perigos estarrecedores, trebóns maléficos, ventas rexentadas por asasinos, mouras tan fermosas como ávidas de sangue, frades libidinosos, inquisidores sádicos, monxas espectrais e demais artillaría narrativa polo estilo. Outros viaxeiros, porén, tiñan unha visión máis neutra. Na selecta nómina dos turistas románticos, fai, sen dúbida, parte preeminente o nome, pouco coñecido fóra do circuíto dos especialistas, de George Ticknor (Boston, 1791-1871), entronizado con justicia como una de las figuras más importantes de la historia intelectual de Norteamérica. En España es conocido por ser el autor de la primera Historia literaria española (1849) y por su famosa biblioteca de autores españoles, que donó a la Biblioteca Pública de Boston. Tan esgrevio e erudito humanista visitou a Península en 1818, ao pouco da guerra da Independencia (o testemuño das consecuencias do sitio de Zaragoza é simplemente impresionante), e, como era habitual nos viaxeiros cultos, deixou perpetuadas as súas impresións nos correspondentes diarios, que agora veñen de ser editados polas Prensas Universitarias de Zaragoza, baixo o título de Diarios de Viaje por España, en excelente edición crítica e tradución de Antonio Martín Ezpeleta (da introdución do cal tomo a cita precedente),  e fermosa feitura física debida á sensibilidade e savoir faire do meu prezado amigo e colega Pedro Rújula, director de PUZ, a cuxa xentileza debo o agasallo dun exemplar. Como adoita ocorrer nestes casos, un espírito desperto e libre de prexuízos pode con facilidade enxergar nos desapaixonados apuntamentos de Ticknor -clasificados por temas- as claves xenéticas de moitas limitacións e eivas da nosa sociedade contemporánea. A risco de resultar prolixo, pero convencido do seu interese, permítame Vde. que traia algúns exemplos.
Sobre as universidades de Alcalá e Salamanca di Ticknor: Están tan venidas a menos, que nadie piensa en ir a ellas sino como mera formalidad [...] La capital [Madrid] no solo no ha hecho nada para recuperar el lugar de estas universidades, sino que ha destruido dos instituciones de carácter muy útil. Sobre a Biblioteca Nacional:  los libros impresos se cuentan por encima de ciento diez mil, los manuscritos por tres mil quinientos [...] Es una  mina para futuros descubrimientos, pues está pésimamente ordenada, tiene un catálogo malo y está  abominablemente administrada. Sobre as leis e o ordenamento xuridico: ¿Qué puede esperarse de las leyes si es con toda certeza un mero montón de decretos y costumbres de los árabes, los godos y los españoles mezclados con las Partidas de Alfonso, las Instituciones de Justiniano y las bulas de los papas? Sobre os avances da medicina: España ciertamente no tiene razón para envidiar a ninguna nación en el mundo por el número de sus médicos y cirujanos. La mitad de la población realiza purgas y sangrías, o así me lo parece, y, en tal caso, lo que le puede pasar a la otra mitad es fácil de colegir. Sobre o desenvolvemento científico: Los medios modernos más simples faltan todavía. Pero esto no es todo, pues la Inquisición prohíbe al profesor de botánica enseñar que el coral es un zoófito. Y el rey [Fernando VII] ha aceptado recientemente el informe de sus monjes asegurando que no es necesario o recomendable tener profesores de Química en las universidades. 
Lendo a Ticknor, sinto un abismo de áspera contradición: como é posible que o heroico pueblo español contra el francés loitase ata a extenuación por seguir perpetuando un país así, no que eran norma as necedades dun estulto Borbón e a basta estameña do hábito dos frades o tacto espiritual dunha sociedade alienada? A eventual resposta a esta pregunta é acaso máis inquietante que a propia pregunta. O outro día vin a un escritor de éxito asegurar nunha inteviú que, ao seu xuízo, a clave necesaria do secular subdesenvolvemento de España está na Contrarreforma, algo que eu veño defendendo dende hai moito. Pero, claro, eu non son un escritor de éxito e ninguén me fai caso. 

Borrow, o avó, Manolo Diéguez e eu

Debo á xentileza e erudición do meu bo amigo Manolo Diéguez a suxestión de compra da primeira edición española de La Biblia en España, de George Borrow, un dos meus libros de cabeceira, como Manolo sabe, e a quen dediquei neste recuncho a mostra da miña admiración. A suxestión de Manolo acendeu unha alerta que, ao pouco, foi un recordo e, en segundos, unha certeza. Da biblioteca do avó -republicano de Casares, represaliado e bellísima persoa, segundo contan, pois non cheguei a coñecelo- recupero o segundo volume desa excelente edición princeps de Jiménez-Fraud (colección Granada, Madrid, 1921, en tradución de Manuel Azaña, logo recuperada por Alianza). Na imaxe, a ficha do libro, manuscrita do avó, coa súa letra clara de pendolista (foi secretario do xulgado da Estrada), supoño que haberá sesenta ou setenta anos, co número de biblioteca 682. Hai herdos impagables, cargados de intensidade emocional, a chamada atávica da tribo; hai vontades case imperceptibles, que, como sombras alongadas, tinxen a nosa existencia de sentido. Puido intuír o avó que o seu amor aos libros, setenta anos despois de ter el trazado esta ficha de rexistro, ía perpetuarse no comentario desta bitácora dixital? Permitídeme crer que si.

Dª Efervescencia Vital

Prender nunha silva e non saber dicir que non son actitudes que entranan riscos, dificultan a vida, estresan, multiplican os labores, deixan pouco tempo para as cousas esenciais en beneficio das urxentes. Vale, non digo que non. Pero, así como hai xente que é máis pousona, anda menos, fala menos e gusta máis da tele e o sofá, hai outras persoas, coma quen subscribe, que a onde non chegan mandan recado e son cus de mal asento.  Agardo algo de meterme en tanto fregao? É tal vez produto da ambición? Sinceramente, creo que non. Tras o cinco e mais o cero seguidiños (que fan un guarismo ben bonitiño: 50) convertidos en idade, pouco se pode esperar se non se fixo xa. Non. A miña hiperactividade e a tendencia conxénita a meterme en mil batalls son apenas o resultado dunha actitude fronte á vida: experimentar, innovar, arriscar, apostar, probar, consciente de que traballo chama a traballo (pero procurando conciliar en todo momento as urxencias coas esencias). Cando o meu colega e amigo Paco Beltrán me fixo unha proposta primaveral para participar nun proxecto hoxe convertido en libro, ben puiden dicir que non. Pero, afeito xa á miña compañeira Dª. Efervescencia Vital, díxenlle que si. Despois do arduo labor (imaxinar, esborranchar, escribir, reescribir, rerreescibir, corrixir, recorrixir, rerrecorrixir, dubidar, desesperar...), vén o mel: presentar o libro, coñecer á xente maravillosa que participa nel, cear vaca arxentina e charlar do divino e humano con persoas abertas, cosmpolitas, cultas. Ben certo que o máis fermoso (e tal vez o máis difícil) da vida é vivir. 
Desde a esquerda: este menda, Javier Ruiz Taboada; Predicador Pale Rider (a. Pablo Sebastiá), Ana R. Sanfeliu, Pedro Pablo G. May y Suso Postigo. 
Librería Rafael Alberti, en Argüelles (Madrid), 11.12.12.

Vivir. Sobrevivir

Un ten un fillo que vén de estrear a súa maior idade sacando o carné de conducir. O luns, na deglución matutina do café cunha pulguiña de xamón, un le, como quen non quere a cousa, que unha moza de 22 anos faleceu a madrugada do sábado anterior no accidente provocado polo exceso de velocidade dun Audi A3 vermello, pilotado por un mozo de 26 primaveras, que deu positivo en drogas e alcol. Entón, a un, que non naceu onte e antes de frade foi diaño, se lle atraganta a pulga de xamón e máis o café e sente nacer un proído que, pouco e pouco, vai disfrazándose de pregunta: e se fora o meu fillo o condutor? Ou a vítima? Nun mundo uniformado onde todos facemos o mesmo, nos mesmos sitios e ás mesmas horas, a desgraza allea (joder, como estará esa familia) leva sempre implícita a semente dun consolo acedo (púidolle pasar ao meu fillo, menos mal que non). E un lembra tamén amenceres de viño e rosas nos que a pálida luz da mañán era unha escrava aos nosos pés e os excesos, fillos dos paraísos artificiais, a patente de corso dunha mocidade eterna, onde a posibilidade dun accidente e o abismo negrísimo da dor insoportable apenas representaban un segundo de escrúpulo punzante. Iso que chaman sentar a cabeza é un proceso complexo, resultado dunha connivencia de factores en permanente desequilibrio, que se substancian en boa medida na domesticación da saudade por unha xuventude que, ai, non ha volver. En ocasións innúmeras e baixo os estímulos máis diversos, teño reflexionado no comprometido que resulta para un pai transmitir certos valores e ponderar riscos vitais perante o seu fillo, eludindo recoñecer que el mesmo os correu e cunha intensidade mesmo maior. Penso agora que tal vez foron mala escola para un futuro pai aqueles marabillosos anos da Transición, nos que toda unha xeración de rapaces descubrimos de súpeto que o mundo era unha luz cegadora e un disparo de neve, que unha miserable ditadura nos furtara: vive ás présas, morre axiña e que lle dean bertorella a todo, foi a consigna de moitos no entanto chegaba aquilo que os Panero chamaron o desencanto. E co desencanto veu a supervivencia, viñeron as angueiras e responsabilidades derivadas do de sempre: xa saben, fundar unha familia e debuxar un mapa no mundo. Hoxe, cuando me paro a contemplar mi estado, e miro os ollos verdes de Rober, que vén de estrear a súa maior idade sacando o carné de conducir, só se me ocorre unha lección que transmitirlle: aprende de teu pai, porque teu pai é un supervivente. E non é pouco.

Edith & Patricia: Back to Compostela

Cito textualmente: «Un dos mellores relatos de fantasmas que teña eu nunca lido é Día de difuntos (All Souls, 1937) da autora norteamericana Edith Wharton, unha peza breve, no que a condensación do tempo, o silencio, a soidade e a sensación de abandono da protagonista chegan a converterse a ollos do lector en algo case físico, opresivo, mesto como as tebras na noite escura. Un deses contos nos que o lector non alenta ata o final. Wharton foi no seu tempo (1862-1937) unha adiantada da máis rabiosa modernidade. Déase Vde. unha volta pola súa biografía e descrubrirá unha muller culta, refinada, rompedora, progresista e encantada de vivir e experimentar. Viaxeira infatigable, Ms Wharton visitou España mediando a década dos vinte e fixo o camiño de Santiago. Agora, a curiosidade e entusiasmo da miña prezada amiga e magnífica especialista en literatura norteamericana Patricia Fra, que atopou na universidade de Yale os diarios manuscritos da viaxe, vanme facer o agasallo de publicalos nas prensas da Universidade de Santiago. O libro levará, ademais da reprodución facsimilar dos manuscrito e a súa transcrición inglesa, a tradución anotada en castelán e galego, unha introdución da propia Patricia e unha morea de material fotográfico da época. Froita en doce para calquera editor. O libro aínda non é. A partir de agora, imaxinándoo, imaxinado o libro que a Ms Wharton lle gustaría ―clásico pero moderno, canónico pero atrevido, sobrio pero vivo―, o libro empeza a ser. É a parte máis fermosa e excitante da aventura editorial: pensar o libro. Meter na túrmix todos os criterios que ao noso xuízo deben intervir en destilar un contedor final á altura do contido. O máis apaxionante do proxecto é que non o vou facer eu: pensar o libro e poñer tal pensamento por obra ata a edición final será o traballo de fin de mestrado dunha alumna do noso Mestrado en Edición, Paula Cantero, que o realizará baixo a miña titorización. De certo que eu vou aprender máis ca ela. Porque, cando un quere, nunca deixa de aprender». Fin da cita textual. Postei este artigo o 27 de marzo de 2011.  Hai hoxe unha semana, o xurado dos Premios da Crítica encargado de premiar a mellor investigación publicada en Galicia en 2011 estimou que o libro merecía tal galardón. É o momento da fría conclusión: crer honestamente no valor do que facemos. Así de simple (ou de complicado).

Un acordo razoable

Ao meu modo de ver, unha das máis perversas consecuencias de vivirmos nun mundo tan artificial-artificioso e tan subxugado ao positivismo do permanente progreso cara a un ideal, é que adoito nos sentimos insatisfeitos e, dun xeito case masoquista, antepoñemos os defectos e fealdades das cousas ás súas virtudes e eventuais belezas. Reaccionar perante unha visión tan negativa das cousas é o que moitos chaman «entusiasmo», actitude vital da cal eu me manifesto devoto seareiro, o cal non é pouco coa que está caendo. Penso, en efecto, ―e tal vez esta sexa unha boa lección que podemos tirar da crise―, que resulta moito máis produtivo o entusiasmo e as ideas con recursos limitados ca a abundancia de recursos en mans de mediocres. «If you can't be with the one you love,  love the one you're with», cantaban nos setenta Crosby, Stills & Nash, en memorable tonada. Conste que de ningún xeito quero eu facer un canto ao conformismo, pois nunca os conformistas moveron o mundo, pero, entre a pasividade do nugallán e o agravio constante do insatisfeito patolóxico debe haber, como en todo, un termo medio. Se, por exemplo, penso no país ―«miña terra galega onde o ceo é sempre gris»― moléstanme moitas cousas: anóxame o feísmo da construción; o sistemático desleixo na conservación do medio natural; a invasión de «alcolitos», uralita e cemento; os depósitos incontrolados do lixo máis inmundo aldraxando as máis fermosas paraxes; os somieres pechando as leiras; o abandono de todo aquilo de que bo tiña un sistema tradicional de vida en beneficio dunha innobre mestura de elementos rururbanos; a miseria mental que subxace a un escasísimo cultivo do espírito. Pero todo ten o seu contrapeso e, de certo, non se consola o que non quere. A quince minutos en coche desde o Brión que habito, hai un pequeno paraíso, nun recanto de bosque da ría de Noia: valoro como un privilexio ter tan a man esta Broceliande case privada, que para unha chea de xente da ruda estepa sería «un finde no campo», tras catro horas de  viaxe e abonar, claro, un pastizal. Confeso que amo Galicia, esta vella esquina verde, sen maximalismos pero tamén sen fendas, sen crer que sexa a última Thule, sen facer do meu amor ideoloxía nin levarme o traballo a casa; algo así como amar alguén a quen coñeces de toda a vida e a quen, alcanzando os dous un punto de sabedoría, transíxenselle os defectos a cambio de seguir gozando as súas virtudes.

Poesía e bricolaxe

Hai disto ben anos, na miña Estrada natal, que sempre foi vila de espíritos chocalleiros, a un que tiña un ultramarinos ocorréuselle vender puntas de piso e expoñelas na porta do establecemento. Ao dono da ferretaría de enfronte faltoulle tempo para dependurar do seu escaparate unhas follas de bacallao, argumentando, con toda sensatez, que el non fora o primeiro en ultrapasar as competencias comerciais do ultramarinos, pero que, se lle tocaban as narices, tiña todo o dereito a reaxir. En evitación destes conflitos aconsella, en efecto, o bo proverbio que  atenda o zapateiro aos seus zapatos, e, eu ao abeiro desta sabia sentenza, en ocasión das inevitables, e por demais molestas, avarías domésticas ou perante a necesidade dunha obra pequena no fogar, opto pola man perita dun profesional, asumindo a miña absoluta incapacidade, e aínda intución, para tales mesteres. Cando me afean esta ineptitude para as obras manuais, e que, en punto a habilidades domésticas, mal sei desmontar unha persiana, opoño que tampouco tocar a batería e a guitarra e, ademais, escribir poemas é gran de anís. Non sei por que se lle ha de atribuír máis mérito a montar un armario de Ikea que a interpertar o fermoso madrigal de Steve Howe "Mood for a day". Pero así é. A arte e o traballo intelectual están moi devaluados, acantoados tal vez por unha sociedade na que, tras anos de sobreestimación social das dotes do intelecto, hoxe hai universitarios a dar co pé, mentres con moitas dicifultades se atopan electricistas, fontaneiros ou albaneis que non sexan uns chafulleiros de mala morte. Porque a intelixencia é selectiva e, como lembro sempre que me deixan, un pode ser moi listo para os polinomios e un parvo para os recados. De por parte, recoñezo que as miñas calidades bricolaxísticas acadan o seu límite en cambiar unha bombilla. Manteño, por exemplo, unha curiosa relación co pegamento superglú: os meus dedos acaban sistematicamente embadurnados de dura costra mentres o obxecto a pegar remata por dobregar o meu designio e manter túzaro a súa independencia. En fin, que agradezo ao destino terme evitado formar perante os oficiais nazis que seleccionaban os cidadáns indispensables, en función dos seus coñecementos e habelencias, pois non teño dúbida da ringleira na que, cando dixera que son editor, toco a guitarra e escribo poemas, ía rematar. Pois, como ben preguntaba en certa ocasión un poeta,  à quoi sert un poète?

Dous días, algunhas ideas e unha clasificación

Dous días intensos en LIBER, este ano celebrado en Barcelona. Ademais dunha morea de entrevistas e encontros, asistín a ponencias e mesas redondas sobre novidades na xestión do ISBN; novas formas de distribución dixital; novas formas de cooperación dixital; novas conceptuacións legais nos contratos de edición dixital... Todo leva o adxectivo novo, pois, o que ata agora eran as prácticas e procedementos tradicionais no mundo do libro, é xa vello. Isto, e outras incitacións e observacións, estímulame a reflexión de que os actuais factores do libro son de catro pelaxes diferentes:
a) os que, por idade, se senten, xa máis, xa menos, desligados dunha contorna profesional altamente tecnoloxizada que non entenden nin queren entender;
b) os que coñecen as formas (de creación, editoriais, de relación, comerciais, produtivas) tradicionais do mundo do libro pero, tamén por idade, foron parte da revolución tecnolóxica de mediados dos oitenta en diante e viven o momento actual con ansiedades, si, pero tamén co mesmo entusiasmo e espírito creativo que sempre caracterizaron os editores;
c) os que, pertencendo ao grupo b, actúan coma se fosen do grupo a);
d) os que, de novo igualmente por idade, naceron e se desenvolveron profesionalmente no caldo de cultivo hipertecnolóxico, é dicir, os "nativos dixitais" de Prensky.
Unha análise máis simplista unificaría estes grupos en dous: tecnófobos e tecnófilos. Vale, toda análise simple é panoramicamente certa. Nun grato encontro, café incluído, Luis Collado, de Google Books, e eu conviñamos en pertencermos, por idade e experiencia formativa, ao grupo b, o grupo, creo, capaz hoxe de liderar en mellores condicións os eventuais traumas, efectos colaterais e secuelas da complexa transición que estamos vivindo. Estimo, polo demais, que moitos dos comportamentos (non digo todos), actitudes e prepotencias dos integrantes do grupo d -os nativos dixitais tecnófilos à outrance- están na xénese de centos de iniciativas máis ou menos "empresariais" que rematan en nada, convocadas pola urxente voráxine tecnolóxica do momento, e que deron forma nos últimos anos a iso que o libro clásico de André Schiffrin definiu tan xenuinamente: a edición sen editores. En calquera caso, e despois de tanto intercambio de ideas, retorno de LIBER cun pensamento alentador: se para todos os elementos da actual transición dixital (cando menos en Europa) existisen xa liñas de actuación perfectamente definidas, simplemente non me chegaría a camisa ao colo, pois estaría botando contas obsesivamente de ata que punto estou actuando cerca ou lonxe desa liña. O bonito do asunto é que, en materia dixital, non semella existir unha liña definida nin estable en nada (creación, edición, produción, distribución, propiedade intelectual...) alén de dez ou doce comportamentos, ditados máis pola sensatez ca magnitude tecnolóxica das circunstancias por onde hoxe transita a edición internacional. Tal vez, tanto entre os elegantes stands dos megagrupos como nas barracas máis modestas dos editores pequenos e independentes circule, calada, arteiramente, un gratificante intercambio de miserias. Porque, quen que queira ser millonario se adicaría a editar libros?