Ticknor e España

Qué secreto magnetismo exerceu España nos espíritos viaxeiros da segunda metade do século XVIII e primeira do XIX é algo que escapa á miña limitada capacidade de análise, pero acho que a busca do Volksgeist, do espírito do pobo, concepto tan caro aos románticos alemáns (Herder e Schiller, especialmente)  e anglosaxóns debeu ser pulo máis que suficiente. Fronte ao resto da Europa máis civilizada, que coñece nesta convulsa época os embates de mudanzas sociais definitivas que ao cabo están definindo o futuro de sociedades civís puxantes e os alicerces do mundo contemporáneo, o secular aillamento da Península, un subdesenvolvemento económico que sumía na miseria á totalidade dunha poboación fundamentalmente rural e un ostracismo cultural impenetrable nutrido por curas e frades e bendecido por xerarquías, nobres e reis eran, ademais dos ingredientes dun Volksgeist especialmente complexo e atractivo, as telas dun escenario ben disposto a todo tipo de truculencias. Dos bandoleiros fantasmagóricos de Potocki e o goticismo quintaesenciado de Lewis aos tejemanejes dos hijos de Egipto, colegas de don Jorgito el inglés, a vella pel de touro foi decorado predilecto -e probablemente non casual- de toda laia de bandidos, crimes horripilantes, serras afastadas poboadas de perigos estarrecedores, trebóns maléficos, ventas rexentadas por asasinos, mouras tan fermosas como ávidas de sangue, frades libidinosos, inquisidores sádicos, monxas espectrais e demais artillaría narrativa polo estilo. Outros viaxeiros, porén, tiñan unha visión máis neutra. Na selecta nómina dos turistas románticos, fai, sen dúbida, parte preeminente o nome, pouco coñecido fóra do circuíto dos especialistas, de George Ticknor (Boston, 1791-1871), entronizado con justicia como una de las figuras más importantes de la historia intelectual de Norteamérica. En España es conocido por ser el autor de la primera Historia literaria española (1849) y por su famosa biblioteca de autores españoles, que donó a la Biblioteca Pública de Boston. Tan esgrevio e erudito humanista visitou a Península en 1818, ao pouco da guerra da Independencia (o testemuño das consecuencias do sitio de Zaragoza é simplemente impresionante), e, como era habitual nos viaxeiros cultos, deixou perpetuadas as súas impresións nos correspondentes diarios, que agora veñen de ser editados polas Prensas Universitarias de Zaragoza, baixo o título de Diarios de Viaje por España, en excelente edición crítica e tradución de Antonio Martín Ezpeleta (da introdución do cal tomo a cita precedente),  e fermosa feitura física debida á sensibilidade e savoir faire do meu prezado amigo e colega Pedro Rújula, director de PUZ, a cuxa xentileza debo o agasallo dun exemplar. Como adoita ocorrer nestes casos, un espírito desperto e libre de prexuízos pode con facilidade enxergar nos desapaixonados apuntamentos de Ticknor -clasificados por temas- as claves xenéticas de moitas limitacións e eivas da nosa sociedade contemporánea. A risco de resultar prolixo, pero convencido do seu interese, permítame Vde. que traia algúns exemplos.
Sobre as universidades de Alcalá e Salamanca di Ticknor: Están tan venidas a menos, que nadie piensa en ir a ellas sino como mera formalidad [...] La capital [Madrid] no solo no ha hecho nada para recuperar el lugar de estas universidades, sino que ha destruido dos instituciones de carácter muy útil. Sobre a Biblioteca Nacional:  los libros impresos se cuentan por encima de ciento diez mil, los manuscritos por tres mil quinientos [...] Es una  mina para futuros descubrimientos, pues está pésimamente ordenada, tiene un catálogo malo y está  abominablemente administrada. Sobre as leis e o ordenamento xuridico: ¿Qué puede esperarse de las leyes si es con toda certeza un mero montón de decretos y costumbres de los árabes, los godos y los españoles mezclados con las Partidas de Alfonso, las Instituciones de Justiniano y las bulas de los papas? Sobre os avances da medicina: España ciertamente no tiene razón para envidiar a ninguna nación en el mundo por el número de sus médicos y cirujanos. La mitad de la población realiza purgas y sangrías, o así me lo parece, y, en tal caso, lo que le puede pasar a la otra mitad es fácil de colegir. Sobre o desenvolvemento científico: Los medios modernos más simples faltan todavía. Pero esto no es todo, pues la Inquisición prohíbe al profesor de botánica enseñar que el coral es un zoófito. Y el rey [Fernando VII] ha aceptado recientemente el informe de sus monjes asegurando que no es necesario o recomendable tener profesores de Química en las universidades. 
Lendo a Ticknor, sinto un abismo de áspera contradición: como é posible que o heroico pueblo español contra el francés loitase ata a extenuación por seguir perpetuando un país así, no que eran norma as necedades dun estulto Borbón e a basta estameña do hábito dos frades o tacto espiritual dunha sociedade alienada? A eventual resposta a esta pregunta é acaso máis inquietante que a propia pregunta. O outro día vin a un escritor de éxito asegurar nunha inteviú que, ao seu xuízo, a clave necesaria do secular subdesenvolvemento de España está na Contrarreforma, algo que eu veño defendendo dende hai moito. Pero, claro, eu non son un escritor de éxito e ninguén me fai caso.