Un documento oito válvulas

A babilonia tecnolóxica na que vivimos conduce a peculiares hipertrofias. Cando se manexan centos de arquivos informáticos (.doc, .pdf, .jpg, .tif, .dat, xls., .ppt, .otd et sic de singulis), a imaxinación chega a resentirse á hora de bautizalos e os resultados poden producir especimes fantásticos: curripeq é un .doc que contén unha versión pequena do meu currículo; un equívoco lanjram.pdf é o nome da tradución que un tal Jose Ramón fixo dun texto inglés chamado Language. A certo documento redactado de consún por varias persoas en diversas reunións corporativas, decidimos chamalo Minerva, por razóns que nun tempo faranse obvias pero que, de momento, non veñen ao caso. Sendo a última versión deste texto a oitava, decidín chamalo Minerva V8 ('versión 8') e, no subject do mail no que o enviei a todos os colegas, puxen Minerva 8 válvulas. Un dos destinatarios viume ao pouco, e co seu aquel de rintintín ―unha das máis fermosas deformacións por etimoloxía popular que coñezo― preguntoume se estaba tolo. Supoño que o diría porque, ao seu modo de ver, en cousas tan serias e academicamente elevadas, non entra o humor. Eu coñezo moitas persoas, e abofé que vostede tamén, para as que a eficiencia e calidade profesionais só teñen cabida en ámbitos estatuarios e convencionalmente serios e que relacionan humor con carallada e ironía con falta de rigor: semella, daquela, que atopar elementos humorísticos no que un fai, por máis que o que faga sexa serio, sesudo e grave, é marca indeleble do trapalleiro ou do paiaso. Ben está que o crean e non vou eu a gobernar casas alleas. Pero penso que o argumento non só non é certo senón que, en troques, aplicar humor e ironía ás nosas rutinas laborais ten moi salutíferos efectos sobre a propia calidade do traballo, pois, por unha banda, faino máis agradable e levadío ―a risa é saúde― e, por outra, rir de nós mesmos e do que facemos relativiza a importancia que cadaquén atribúe ao que fai. Este é un camiño especialmente recomendable no entorno universitario, onde menudean de xeito especialmente intenso sesudos xenios incomprendidos, persuadidos de que das súas mois serias investigacións depende o futuro da civilización occidental. Na miña vida profesional ―e tal vez facendo gala dunha personalidade excesivamente expansiva, non o nego― percibo con claridade a primeira reacción de estrañeza cando, por teléfono, un interlocutor que non me coñece escoita do director de publicacións da Universidade de Santiago ―unha categoría que ben pode encaixar no prototipo do universitario-horrorosamente-aburrido― non sei, un xogo de palabras, un golpe de enxeño, unha anécdota chistosa que veña ao caso. Son éstas cousas que achanzan as relacións, rompen o xelo e fan que os compromisos flúan como engraxados con aceite. Persoalmente, non me custa nada despedir os mails profesionais dirixidos a persoas descoñecidas e doutras comunidades do Estado ou mesmo países con fórmulas do estilo de Saludos desde la esquina verde (ou a variante inglesa Greetings from the green corner, e que averigüen en Wyoming ou Vancouver que carallo é iso da esquina verde) ou Saludos cordiales desde una lluviosa y otoñal Compostela (ou o que veña ao caso, segundo o clima). Penso que son pequenos detalles que humanizan fluxos de traballos tan bestiais, deshumanizados e vertixinosos como os que compoñen o noso labor diario, apuntamentos que din algo de nós, unha folerpa poética, un relampo breve de simpatía e proximidade. Serán os anos, non digo que non, pero, nesta civilización de vítimas do estrés adictas ao trankimazim, aprecio cada vez máis a galanura e mimo, o humor respectuoso nas relacións interpersoais. Custa tan pouco e serve para tanto!

Romper a crisálida

Nunha conversa telefónica de hai bastantes anos con Alonso Zamora Vicente, eximio filólogo e naquela altura presidente perpetuo da RAE, eu, que lembraba da carreira boa parte dos seus libros, quixen ter un galano con el e afirmei que, sen dúbida, a obra do sabio o sobreviviría. Don Alonso, recollendo con elegancia o académico piropo, reaxiu con sensatez e ironía:
―Hombre, que quiere que le diga, amigo mío; preferiría sobrevivir yo y no mi obra…
Pero non; a peaxe da existencia biolóxica é termos inscrita unha data de caducidade. Os obxectos que, en troques, sobreviven o paso do tempo recárganse, consonte envellecen, de feitizo, de misterio, de fascinante atractivo. Aquilo que os románticos chamaron genius loci ―o irresistible engado de saber que a oxiva baixo a que esou pasando é exactamente a mesma pola que hai oitocentos anos deambulou o abade dun cenobio cisterciano―, ben pode trasladarse ao genius rei, a maxia dos obxectos. Resulta conmovedor ―e, doutro punto de vista, fondamente inquietante― que un obxecto que podemos ver e que, se somos privilexiados, mesmo tocar, teña dez, vinte, cincuenta veces a nosa idade. As mans nas que andaría, os mundos que coñecería, as cousas que oiría! A venus de Willendorf, a carauta dourada do faraón neno, a dama de Elche, o Leabhar Ghabhála, a diadema de Ribadeo… o Códex Calixtinus! Nos últimos días ―universalmente coñecida a miña bibliofilia basal― houben de soportar vacilóns sen conto a conta (a redundancia valla) do bendito mamotreto. Conste que eu non o teño.
A vida dos libros é como a das persoas. Pode ser tranquila ou azarosa; rutineira ou excitante; insulsa ou divertida; gris ou verde. Ata o momento, o Codex, un venerable manuscrito tan venerable como aburrido, unha especie de Bin Laden (e.p.d.) ou billete de 500 euros de quen todo o mundo sente falar pero ninguén viu, pasou unha existencia gris, aletargada e melancólica en tristes andeis catedralicios cando non en mans de anacrónicos homes de curia que farían moi ben en casar ou de medievalistas e paleógrafos, serios e sesudos como don Pantuflo Zapatilla. Agora que o chorizaron, todo o mundo o bota en falta por unha sorte de incoherente sentido da propiedade ou incomprensible chauvinismo cultural. Pero alguén se preguntou que pensa, que cre o propio códice? El non se sentirá afortunado de vivir, tras séculos de mortal aburrimento, novas experiencias, contento de coñecer novos ambientes, de oír algo máis ca o roer da couza e voces diferentes das estatuarias salmodias dos curas, de respirar algo máis ca o arrecendo penetrante do incenso? Os libros deciden o seu destino, vontade contra a que se estrelan todos os intentos humanos de mudalo. Como o anel maldito da Terra Media, acaso o Codex, despois de tantos séculos, quixo desprenderse da crisálida e voar por conta propia. Cando dentro de mil anos, o propietario que entón teña o volume conte a súa historia, de certo que o roubo de 2011 ha de ser un episodio interesante.

Input / Output

O input: nunha mañán especialmente estresante e chea de compromisos dispares, unha chamada telefónica dalguén que se presenta como profesor dunha universidade nova, lonxana e sureña, quen, confusa e bastante atropeladamente ―e, por suposto, como é adoito nestes casos, dando por suposto que eu coñezo unha morea de información que, claro está, descoñezo― no prazo de corenta e cinco segundos me fala dunha obra en tres volumes, editada nos anos corenta e cincuenta, de autoría dun científico inxustamente esquecido; me fala tamén dunha rede tecnolóxica de ámbito nacional consagrada a certas liñas de investigación punteiras de última xeración, de lolast, vamos; partícipame igualmente o interese da filla do devandito investigador, na altura profesora dunha universidade capitalina, en dar ao prelo unha edición facsimilar dos tres tomazos cunha grea de suplementos; no breve lapso de tempo en que escoito e non falo, vento ―privilexios da experiencia― un labor inxente, complexísimo e do que, probablemente, como dicía a miña avoa diolateñanagloria non vou sacar ni lana pa una pelota. Cando o meu interlocutor detense a alentar, mecanicamente obrigado pola fisioloxía da respiración, meto baza e inquiro que raio verde ten que ver a miña universidade con toda a barafunda que se me vén de trasladar coa esperanza de poder negarme. O meu home cita un nome vencellado á miña querida alma mater e parte así mesmo do plan editorial, que, como corso con patente ou tisana en temperamento alterado, alisa as enrugas dun proxecto tan revirichado: en termos técnicos, un embolao.
O output: case dezoito meses despois, vimos de tirar do prelo, en colaboración coa Red Temática Nacional en Tecnologías de Computación Artificial/Natural (RTNAC), un volume de máis de 900 páxinas en tapa dura, que incorpora a reprodución facsimilar de tres volumes editados orixinalmente en 1945, 1950 e 1952 polo Instituto Ramón y Cajal do CSIC: Dinámica cerebral. La actividad cerebral en función de las condiciones dinámicas de la exitabilidad nerviosa; o seu autor, o neurocientífico Justo Gonzalo Rodríguez-Leal (1910-1986), que, no Madrid triste e gris dos corenta, experimentando cos feridos cerebrais da guerra civil, postulou unha teoría absolutamente inédita e radical no seu tempo sobre a dinámica da actividade cerebral e a integración sensorial, que é pioneira dos estudos que hoxe se realizan, por exemplo, na Harvard Medical School de Boston e noutros laboratorios mundiais que abordan a funcionalidade cortical.
Reflexión: o inxente, arduo, metódico e honestísimo labor dun investigador ―alguén mo calificou esta mañán de "heroe" e estou de acordo― a quen un réxime noxento non fixo máis ca poñer trabas, renace, como o fénix de cinzas nunca apagadas, ao conxuro da conciliación de intereses, da fluidez de entendemento e da sensibilidade dun grupo de persoas que, en graos distintos, poñen todo o seu coñecemento e entusiasmo en dar ao fénix as mellores galas. É nese momento, ao coller por vez primeira o volume que lle traen da imprenta, cando o editor, ollando o libro con arroubo paternal, pensa que, sen dúbida, pagou a pena. Sempre paga a pena.

http://aestrada.miscelanea.com

Onte presentamos na miña vila, A Estrada, a plataforma dixital da revista A Estrada. Miscelánea Histórica e Cultural. A revista edítase dende 1998 e eu entrei a facer parte do seu consello de redacción ―así como do padroado do Museo do Pobo Estradense «Manuel Reimóndez Portela», en substitución de meu pai tras o seu pasamento en 2000― no ano 2001. Nunca dixen que si a algo para figurar e non facer nada. E, modestamente, así foi neste caso. Puxen o meu escaso coñecemento ao servizo dunha revista que xa ía como un tiro cando eu entrei en contacto co seu equipo, nomeadamente co seu director Juan Andrés Fernández Castro, un deses raros especimes que ―nun mundo dominado pola vaidade, a estupidez e a ousadía― ennobrece o xénero humano coa permanente expresión dunha desinteresada entrega, intelixencia, inesgotable curiosidade e sorprendente modestia, cando, en realidade, ten moi poucas razóns para ser humilde. Colaborar con xente así ―cando un está afeito a tratar de cotío con tanto xenio incomprendido― é simplemente un privilexio.
Os maiores desaparecen e, con eles, os fíos que nos unen coas nosas orixes. Malia a escasísima distancia física entre Compostela e A Estrada (e o día que se remate a autovía será menor!), van desaparecendo tamén as pontes que me enlazan coa vila e os pretextos para voltar a ela. Amigos de outrora, familia que cambia, nenos que medran e se fan homes e mulleres… A vida que pasa e xira, o tempo que non para. Por iso, a miña colaboración co grupo da nosa querida revista é, subxectivamente, tan importante. A rolda de prensa na que onte presentamos a edición dixital foi para min un acto moi emotivo, de reencontro cos meus, de pertenza ao clan, con quen me unen vencellos de familia, de lembranzas e coñecementos comúns. Doutra parte, sinto un indisimulado orgullo de facer parte dunha comunidade humana que, en tempos de apretura e desánimo, atopa o xeito de reemprazar financiamento con convición, dificultades con fluidez de ideas e grandes alardes técnicos con intelixente aproveitamento. A vida conduciume inexorablemente (tíñao escrito no berce o día que nacín) polos camiños da cultura, pero por veces dáme un certo aquel non terme dedicado aos negocios ou a industria. Ao mellor era rico.

Vivaldi e as voltas que dá a vida

Tras armala en varias ocasións coa expresión dos meus gustos ao respecto, medo me dá falar de música neste local. Pero, como me resulta imprescindible facelo, alá vai.
Eu a primeira vez que sentín os debuxos melódicos da "Primavera" de Vivaldi -frescos e xoguetóns como o rechouchío dun reiseñor- foi nunha Gibson Les Paul. Para facer honra á verdade, direi que herdei a miña melomanía militante de meu pai, malia diverxermos moito en gustos, non tanto no que a el lle gustaba e a min non (nomeadamente o bel canto), canto no que a min me gustaba e a el non. Neste último grupo estaba a música barroca, da que -xa xermánica, xa italiana- me declaro rendido devoto. Pero este foi -na súa ampla dimensión- un descubrimento tardío, aínda que sublimemente presentido no meu precoz contacto con Bach. Así é que a primeira vez que, como digo, escoitei nunha guitarra eléctrica o allegro de don Antonio veneciano -crego e libertino- eu non sabía nada del nin das súas quattro stagioni. Foi na televisión en branco e negro da casa familiar, andaría eu polos trece anos. O guitarrista era un fulano fraco, con aspecto de frade mendicante ou seminarista anémico, que atendía, logo o souben, por Antonio García de Diego. O resto do grupo que -na altura de 1974, nunha España na que aínda alentaba su excelencia- ousaba violar unha peza mestra da música clásica cunha interpretación tan ultramoderna e iconoclasta estaba formado por Mathias Sanvellian (violín e teclas); Christian Mellies (baixo) e Alain Richard (batería). Escoitar aquela versión de Vivaldi foi unha experiencia case mística, que me abriu ollos e oídos e modelou a miña sensibilidade cara a universos sonoros insospeitados, directamente relacionados co que deu en catalogarse como rock progresivo e sinfónico. Ao pouco merquei o disco, un LP dobre, chamado Ciclos, inzado de referencias esotéricas, evocacións estratosféricas e especulación cósmicas un pouco de guardarropía, todo hai que dicilo. Detrás de todo o proxecto, letras, composicións, dirección e produción, estaba Eduardo "Teddy" Bautista. Ciclos foi a última produción dos Canarios, que Bautista fundara dez anos atrás, un dos poucos grupos que soubo levar a posicións case políticas a súa inadaptación ao régimen, as súas melenas, o seu aspecto alternativo, a voz quebrada e os alaridos do seu líder. De feito, eu cheguei a Canarios da man dun fan do grupo, perdulario e borrachón, que había na vila, a quen aquilo de Free yourself lle ía como un queixo a un rato.
Hoxe, á luz de recentes noticias sobre as últimas andanzas de Teddy -en fin, do señor Bautista- volvín a escoitar o disco, mentres me entretiña en ler os textos do coidado booklet que acompaña o LP. Cada músico escribe unhas liñas de reflexión ou dedicatoria. O de Teddy di: Hijos del Universo. Anoche me asomé a un agujero que hay desde hace algún tiempo en mi futuro y llegó hasta mí la música de las esferas. Las armonías sutiles impregnaron mi ego y proyectaron mi fe en el entorno, haciendo de mí un panorama al servicio de mi generación.
Bueno. Supoño que podería poñerme patético, melancólico, indignado, moralista, crítico, triste, levemente enrabechado, frustrado, deprimido ou unha mestura de todo isto. Mesmo, á vista do devandito texto, podería poñerme ironicamente profético. Pero calquera destas posibilidades inspírame unha preguiza insalvable e o infinito fastío de incorrer nunha argumentación tan aburrida como inútil. Por iso, para rematar este post que, aínda que non o pareza, quere consagrarse a como manter o tipo nesta congostra fodida e revirada que é a vida, só se me ocorre un marabilloso adaxio popular: Hay que joderse.
(Na foto.: Teddy Bautista en Ciclos, 1974).