Sen solución de continuidade?

Malia que aprender ten en galego o dobre valor dos latinos 'docere' e 'discere' (e, así, estou aprendendo a tocar a guitarra e estoulle aprendendo a Maria a tocar a guitarra), para os efectos dunha sorte ou ensaio de frase lapidaria que vou emitir como introito deste post, preciso botar man do verbo alternativo ensinar, de dubidosa enxebreza si, pero que resulta útil para desfacer molestas anfiboloxías. A frase lapidaria (que, nacendo con tal vocación, ten ben pouco futuro como frase lapidaria) é: O máis grato de ensinar é o moito que se aprende.
Hai uns días, respondendo ao xentil convite dun grande amigo e colega de fatigas varias, impartín unha sesión docente de dúas horas nun curso de "Hermenéutica de textos filosóficos", materia de primeiro ano do grao en Filosofía. Dito así, probablemente soe a que fun convidado pouco menos que por don Pantuflo Zapatilla a impartir unha charla sobre a trascendencia económica da colombofilia aplicada ás tecnicas modernas de agrimensura. Pero non. A cousa é moito máis simple: sendo que a hermenéutica, como quere o lexicógrafo, é a arte ou ciencia de interpretar textos, a miña disertación consagraríase, precisamente, a un breve percorrido crítico pola orixe e evolución dos textos, como soportes da interacción e transacción da cultura. Titulei a lección, de xeito ben pouco preciso, O libro, a comunicación e a cultura. Durante dúas horas, e perante un abigarrado auditorio de máis de cincuenta mozos e mozas, de actitude primeiro cauta, pero despois extraordinariamente dialéctica e fluída en relación ao orador, establecín os fitos, ao meu modo de ver, máis salientables dunha evolución sen solución de continuidade, pois tal foi o leitmotiv da disertación: así, entre a arquifamosa moza pompeiana do séc. I d.n.e., que terma coquetamente do stylus e a tabella, e unha moza xaponesa que sostén unha tableta Google Android, ou entre unha táboa cuneiforme sumeria, o papiro grego de Derveni e un codex medieval non hai solución de continuidade, pois son formas diferentes dos mesmos procesos: transaccionar a información de xeito activo (escribindo) ou pasivo (lendo). E aquí, -porque ensinar é ensinar a dubidar (a frase lapidaria, neste caso, é de alugueiro)- introducín un elemento crítico: sen solución de continuidade? Non. Os seres humanos precisamos someter os feitos e as entidades do coñecemento a lindes, mouteiras, clases e categorías de clases. Cremos, desta maneira, que a primeira novela moderna é a do fidalgo cervantino, que en 1789 c0meza o que chamamos mundo contemporáneo ou que o libro inventouno Gutenberg. En efecto, mediando a décimo quinta centuria, nun escuro obradoiro maguntino un curioso personaxe a medias intelectual e a medias industrioso artesán fundía en chumbo caracteres góticos para aplicar á galera, imprimir páxinas e reutilizar as matrices, así fundidas, en galeradas e páxinas novas. En tres anos, entre 1452 e 1455, contan as crónicas que aquel meu tocaio (Johann ou Hans) imprimiu unha Biblia latina na exigua tiraxe de 180 exemplares. Herrn Gensfleisch, por completo alleo á categorización que da súa persoa e obra ía facer a posteridade, puxo os fitos da segunda solución de continuidade nos soportes da cultura. A primeira foi, claro está, a propia invención da escrita, pois dende as orixes da linguaxe habían de pasar centos de milleiros de anos antes dos primeiros ensaios de transacción gráfica das mensaxes orais (contra, digamos, o cuarto milenio a. C. en Sumer). A terceira solución de continuidade -internet e a expansión ilimitada da información- estámola vivindo e, como protagonistas ou testemuñas dun feito tan impresionante, debemos sentirnos privilexiados. Analizada dende este punto de vista, a dialéctica diaria sobre a competencia de soportes e os eventuais triúnfo ou retroceso do ebook a respecto do libro impreso devén unha liorta un chisco mísera e inútil . Porque, de cando en vez, cómpre poñerse un pouco apocalíptico. Ou estupendo, como don Máximo Estrella.

Menosprecio de aldea e alabanza de corte

Unha vez preguntáronlle a Augusto Assía, nom de plume de Felipe Fernández Armesto, se era nacionalista. Don Felipe, que sabía moi ben onde lle apretaba o zapato a cada quen, respostou: Si, eu son nacionalista dos Estados Unidos, país no que vivira anos e coñecía moi ben. Fernández Armesto, que non era nada inxenuo, significaba coas súas palabras que todo nacionalista é un entusiasta defensor da súa terra, e, para tal entusiasmo, hai que ter unha gran dose de admiración polo país mesmo. El sentía esta admiración polos Estados Unidos e, probablemente, e malia a súa condición xenética de labrador, non atopaba ningunha razón para un tal sentimento verbo da súa natal Galicia. En troques, don Ramón Otero Pedrayo, que -como todos os intelectuais da xúa xeración- era idealista e honesto (e dicir, un inxenuo de regulamento), idealizaba, nunha liña perceptiva ininterrupta dende os devanceiros decimonónicos, a aldea e a vida rural galega, que el, na súa crasa inxenuidade, quería xeórxica, bucólica e pouco menos ca heroica. Nun fermoso limiar asinado en 1948 a un honestísimo libro (Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares, o seu autor o ilustre galeno D Jesús Rodríguez López; Tipografia Flórez, Batalla del Salado, 7, Madrid), naquel seu robusto galego, dicía don Ramón: Os labregos, eternos nenos e raza vella, mitoloxía de alborada e de medo inizal à noite e angueiras obrigadas dend'o comén da cultura.
Nunha cultura antropolóxica como a nosa, marcada a lume por raiceiras rurais tan fortes, a exaltación da aldea resulta ser un elemento consubstancial e case haxiográfico. Estámolo a ver actualmente coa beatificación por parte do establishment cultural de Balbino, algo que, ao meu modo de ver, xa vai cheirando. Eu non sinto unha excesiva simpatía polos habitantes do noso medio rural, e falo en termos de antropoloxía xeral, non de persoas ou actitudes concretas, e desde logo nunca me traguei esa pílula maniquea tan cara ao nacionalismo do "campesiño asoballado", vítima propiciatoria e inocente da terrible maldade do cacique señorito. Ben en troques, creo que unha media humana caracterizada polo seu inmobilismo consciente, a súa permanente dobrez e maliciosa picardía, a súa desconfianza sistemática a toda forma de modernidade e, por suposto, a toda forma de solidariedade e pensamento colectivo, foi, é e temo que serguirá sendo unha pesada rémora para a constitución dunha auténtica sociedade civil, dinámica e verdadeiramente progresista, en Galicia. Como cidadán urbano sinto ter moito máis en cómun cos meus amigos de, non sei, Murcia, Madrid ou Albacete ca con individuos que habitan a 500 m da miña casa nun palafito sen recebar (para non pagar licenza de primeira ocupación) e seguen crendo que iso de que o home chegou á lúa é un conto (é un caso real). Os habitantes das xéorxicas aldeas de Galicia son os directos, e conscientes, responsables do feísmo arquitectónico, do espolio sistemático do medio natural, da espantosa invasión de eucaliptos, dos somieres pechando as leiras e dos depósitos incontrolados de lixo por toda a parte. É dicir, os responsables do destrozo dun, outrora, fermosísimo país. Eis por que me sinto tan pouco proclive a incorporar como parte da miña cultura unha civilización rural detida no tempo e que, paradoxalmente, semella gustar tanto á cultureta patria. Alá eles.

Estorniños e pardais todos queren ser iguais

Nas miñas aulas do mestrado de edición, teimo moito nunha idea para que os alumnos se vaian afacendo a un mester que non todo o mundo é quen de asumir: a metade do tempo útil dun editor vaise en rajar. E non só hai que falar, e moito, Hai que convencer falando, o cal xa é máis complicado. Porque por falar, hai xente que fala a dios pero sen miolo. Na miña vila había unha señora de mal nome a Muda porque non calaba e mareaba a maría santísima. Non. Un editor debe falar, moito porque son moitas as horas que traballa, pero debe facelo con tino, asisadamente, con autoridade e transmitindo convicción. Casi ná. Pode parecer esaxerado, pero canto máis cumpra con tales preceptos, mellor lle irá, e falo pola miña experiencia. Aos autores nas editoriais pásalles cos seus orixinais como aos pais nos colexios ou aos xardíns dos acaroados (adosados para quen non estea ao tanto das innovacións léxicas máis enxebres): tendemos inevitablemente a pensar que o noso é o máis bonito, riquiño e por suposto o que merece unha atención máis inmediata. Esta permanente tensión entre a esixencia derivada dun rutineiro que hay de lo mío e a xestión coparticipada de cincuenta orixinais en fases diversas configura, sen remedio nin edulcorante algún, que un dispositivo oral diplomático, contundente pero moderado nas formas e que emane autoridade e coñecemento sexa a ferramenta laboral sobre a que alicerza o éxito dunha xestión tan complexa. Doutra parte, tamén me fai pensar que o uniforme de traballo dun editor debera ser un mono de amianto e unha mangueira pois, ao cabo, non fai senón apagar lumes todo o día. O autor ou autora vaidoso, repelente, pagado de si propio e convencido de saber facer libros é un xénero que abunda máis do que cómpre. Transaccionar ideas con xente tan impermeable é un exercicio de paciencia especialmente extenuante: cando queren facer valer, coa ousadía propia do ignorante, o seu criterio técnico fronte ao do propio editor, chega o tempo de botar man das imaxes ou símiles e preguntarlles se, cando teñen ao técnico da lavadora ou o fontaneiro na casa, tamén lle impoñen por onde meter a chave inglesa ou que tubo é o que deben cambiar. Os cagaprisas, vítimas permanentes da angueira que lles provoca a impaciencia, son tamén outra pandemia. Entregan o orixinal un luns coa ínfula de teren o libro publicado o venres, invocando non se sabe que premuras. Un vello impresor que eu coñecín, moi sabio, tiña para estes suxeitos dúas pílulas infalibles. Cando lle entraban pola porta botando tacos e ristras e, convocando as potencias infernais, eran informados de que o libro aínda non estaba editado, o meu impresor, con apousado ton, lles subministraba unha imaxe zoolóxica chea de tenrura e bo siso:
-Á gata por parir con présas saíronlle cegos os gaticos.
Se a primeira pílula non daba efecto, ficáballe aínda a segunda, un plan b tan demoledor na súa impecable lóxica, que o impaciente cagaprisas non podía senón encartar a gaita, como se adoita dicir:
-Non hai traballos urxentes: hai encargos tardíos.
Do mellor que levo oído nos últimos tempos acerca desta espiñenta cuestión das relacións humanas no eido laboral e da resolución de conflitos, é algo que me contou un magnífico amigo da capital, que se dedica á informática de empresas dende hai moitos anos. Cando ve que a dialéctica co seu interlocutor está nun punto morto e a interacción de argumentos xa non é posible, recorre a endosarlle un refrán, o primeiro que se lle vén á cachola, que, por suposto, no 95% dos casos non ten absolutamente nada que ver co contexto da conversa:
-Y ¿sabes lo que te digo, campeón? Que casa de dos puertas mala es de guardar. Ou:
-Y además, fíjate lo que te digo hoy y recuérdalo cuando te sientes delanre del ordenador: no por mucho madrugar amanece más temprano.
O meu amigo está encantado coa estratexia: o pensamento lateral a que obriga unha sentenza tan extemporánea sume, polo visto, aos seus interlocutores nunha lagoa ou segmento branco, no que é preciso voltar a conectar cabos soltos. Un espazo que é aproveitado polo meu home para tomar folgos e rirse un pouco de todo. Ata de si propio. Vou rematar este post asegurándolle, querido amigo, que neste asunto da complexidade das nosas relacións nun mundo presidido polo estrés, as présas e a supervivencia do máis forte, teña sempre presente que can e gato non comen ben no mesmo prato.

Euménides

Contemplada en panorama, a historia da humanidade é a historia das guerras da humanidade. No devir milenario do sapiens non existe solución de continuidade entre Alexandre Magno e Milosevic ou entre a brutal toma de Laquis por Senaquerib e a guerra civil libia deste verán: liberación do xugo ou dominación do outro; territorio; relixión; raza; ideoloxía... calquera alento vale para acenderlle a mecha ao sangue, ao lume, ao sufrimento, á fame, á dor. Secomasí, en termos absolutos, a conflagración que devastou o mundo entre setembro de 1939 e maio de 1945 é, sen dúbida, a acontemento máis importante de toda a centuria e, probablemente, un dos máis importantes da historia toda do xénero humano, se por importante -fronte a calquera outra consideración- reputamos a cifra de non menos de 55 millóns de mulleres e homes de toda idade e condición matados polos seus semellantes no tempo récord de seis anos. Existe algo máis importante na historia do mundo?
Hai acontecementos cuxa crítica ou consideración obxectiva non pode ser xa orixinal. A máis de sesenta anos de ter acaecido, sobre tan espeluznante episodio da historia dos nosos devanceiros -episodio que por boa ventura o deus azar nos librou- ficou xa todo dito. A economía, a politoloxía, a ciencia xurídica, a socioloxía, a psicoloxía, a historia, a antropoloxía e supoño que ata a psiquiatría practicaron sesudas diseccións, profundas e definitivas análises, coa contraposición serena de puntos de vista, datos e cifras da guerra terrible, sobre as resultas da cal, para ben ou para mal, se montou o mundo contemporáneo. Pero a literatura é outra cousa, un acubillo certo, a última Thule sobre a que afincar unha nova pica. A carón de bodrios que fan lexión, hai novelas normaliñas, hainas boas e mesmo moi boas. E logo hai unha categoría distinta, escasísima, unha especie en permanente extinción: hai novelas inmensas, inatinguibles, eses produtos que fan que un -que xa vive medio desenganado- se reconcilie, con todo entusiasmo e cando xa o cría case todo perdido, coa engaiolante captura que a fabulación fai do espírito lector. Las benévolas de Jonathan Littell -de quen xa se leva dito moito, pinche no enlace e afórrolle buscar en google- é un monumento literario froito dun talento excepcional e nacido para sacudir conciencias, remover emocións e aventurar novas respostas a preguntas vellas, que estimamos respostadas xa para sempre e sobre esquemas, digamos, "éticos" (as aspas son miñas) completamente establecidos en Nürnberg entre 1945 e 1946. Cumpría un SS o seu deber cando disparaba a unha nena xudía en Ucraína? E, se así era, non é certo que non existe cousa máis nobre ca cumprir co que eticamente se considera xusto e, aínda, necesario? Quen gañou e quen perdeu a guerra? Que tería ocorrido de gañaren os nazis? Cal tería sido o futuro da raza xudía e cal tería sido o papel da comunidade internacional sobre a shoah, cando esta mesma comunidade na conflagración se inhibiu reiteradamente de atacar manu militari os campos de exterminio? Non é a fronteira entre vítima e vedugo a liña máis feble que existe na nosa pobre condición humana? Baixo que circunstancias estamos dispostos a transitar dun a outro lado da barreira? Preguntas. Preguntas...
Remato hoxe de ler o libro. Comecei nas fogaxes do verán. Mil páxinas sen puntos e á parte. Terei que encadernar o exemplar antes de llo devolver á amiga que mo prestou (de directa asecendencia xudía, por certo, non deixa de ser curioso).

Enésima aproximación a una cabeza inescrutable

Un bo amigo -cabaleiro da escola antiga, culto e refinado, profesor, ex-editor, deseñador e pintor, entre outras cousas, que puxo a estética por monteira e non para quieto un intre-, empeñouse hai uns meses en me facer un retrato, arte na que posúe habelencia extraordinaria. Eu, que teño ben presentes certas prevencións, non andaba moi convencido, pero por non dar a interpretar unha negativa impenitente como imperdoable descortesía, ao cabo accedín. As miñas prevencións proveñen dun razoamento simple: unha cámara fotográfica é unha máquina que se limita á reprodución da realidade. Vale, vale: a fotografía é unha arte e non serei eu quen o discuta (e menos cando aínda teño na retina a impresionante expo de Lee Miller na Fundación Caixagalicia da Coruña). Claro que sobre o produto (ou o induto) da reprodución fotográfica inflúe a mestría, personalidade e estética do artista de tras a cámara, pero, de seu, a captatio é cuestión de microsegundos. A arte pictórica é outro cantar, unha constructio de días, semanas ou meses, na que se verifica unha inevitable simbiose ou ósmose do ser humano artista co ser humano obxecto do retrato, unha relación que pode estar presidida, no momento da creación e para a perennidade, polo arcano do máis impenetrable misterio. Pense, entre innúmeras mostras, nos retratos da moza da pérola do meu adorado Vermeer ou no rosto de Moro por Holbein e entenderá o que digo. A outra distancia, Wilde coqueteou tamén con tan engaiolante mestura: transvasar a personalidade de Mr. Grey ao canvas que o conservaba e envellecía como el.
Hai uns días, o bo do meu amigo esteta e pintor xiroume visita e, medio desesperado, confesoume que ningún dos ensaios sobre a miña vera effigies, practicados sobre unha trintena de primeiros planos, acababa de convencelo. Na súa opinión hai algo no meu rostro que el non é quen de capturar (e abofé que non serán as liñas de expresión, o frunce dos beizos, nin a acuosidade dos ollos), algo que subxace ao que fisicamente ve. A tal punto, que o retrato que me traía, o máis aceptable na súa opinión do conxunto das probas deliñadas, intitulouno Enésima aproximación a una cabeza inescrutable. Cando o vin, sufrín un forte impacto. Alén dunha magnífica obra, trátase probablemente do retrato da miña alma vista dende fóra. Cousas así asustan.