No net

As linguas, ou, por dicilo en singular xenérico e universal, a linguaxe, cumpren os tres requisitos fundamentais dos organismos vivos: a nutrición, a reprodución e a morte. No proceso nutritivo das linguas -a permanente deglución e dixestión dos compoñentes precisos para a súa supervivencia- está o xermolo da súa continua evolución e cambio; como a cabeza, a linguaxe non para. Que as linguas se reproducen, teñen nais, irmáns e curmáns é un feito tan palmario como que o latín deu a luz toda a rica familia románica ou a boreal Ursprache -a ignota lingua nai da árbore xermánica-, ambas as dúas, latín e Ursprache, fillas á súa vez dunha poderosa nodriza indoeuropea que, en estratos antiquísimos, nos emparenta co sánscrito e as linguas do lonxano Indo. Que as linguas, ao cabo, finan e deixan sitio aos seus descendentes está na súa propia natureza. O latín deixou de ser latín para, a xeito de ave fénix, revestirse noutra cousa que, segundo a localización e as condicións dos substrato lingüístico, demos en chamar romances. Por todas estas razóns, tan fría e bioloxicamente consideradas, non ten moito sentido observar as linguas como unha sorte de tesouros pechados que debemos conservar intactos para non se corromperen, como lles ocorre aos metais finos expostos á violencia das intemperies. Facer bandeira e política coa lingua é algo trasnoitado e absurdo. As linguas rompen, sobardan as canles ás que quixeramos sometelas, intercámbianse, mudan, pervértense e son, madia levamos, absolutamente independentes dos designios de partidos políticos, lexislacións e secretarías xerais.
Chatear era hai uns anos un extraordinario exercicio de relación social, no que a conversa, distendida e sempre chispeante, xiraba e evoluía ao ritmo das diferentes tascas que se visitaban (que fermosísima palabra!) e a calidade das tapas e caldos que nestas se servían. Chateábase ao remate do labor -antes do xantar e antes da cea- e a tal punto era un costume respectable que en certa vila fixose famosa a Confraría da Unha, pois a esa hora do mediodía xuntábase durante anos un grupo fixo de amigotes que chegou a acadar o rango dunha verdadeira institución. Hoxe -capricho das linguas que fan concluir no mesmo vocábulo termos tan distintos como o inglés chat e o enxebre chato- chatear é, curiosamente tamén, unha forma de relación, pero acaso máis fría, aséptica e mesmo perigosa que a charla inocua arredor dunhas cuncas de viño malo. Se invoco a verba navegar de certo que en primeira instancia non pensa vostede en chalanas, jamelas nin nos mares do mundo, a que non? Xa ven, mensaxe é unha cousa e mail outra, porque todo mail é unha mensaxe pero non toda mensaxe é un mail. Pois ben, nun recente mail, unha xornalista amiga asegurábame o outro día, a respecto do pantasma terrible do desemprego, que ela, como autónoma que é, traballa sen rede. Parvo de min, botei aínda un bo rato para chegar a entender que a miña amiga non se refería á posibilidade de traballar sen acceso a internet -herexía inconcibible, pestífero anatema, blasfemia horrendísima!!- senón á imaxe metafórica da rede, física e tanxible, coa que traballan para non arrriscaren a vida nunha eventual caída, trapecistas e obreiros da construción, valendo a metáfora o risco permanente, cal espada damóclica, de ficar sen traballo cando menos un o espera.
As linguas cambian, seguirán cambiando, e a vida segue nos seus tráfagos e axetreos. De por parte, quixera compartir a rede, unha gran rede de forte adibal, que contivera a caída de tanta boa xente como no mundo é, magníficos profesionais como a miña amiga Rosa, e que, en troques, deixara caer polos buratos entre os nos a canto inútil e indocumentado nos perdoa a vida diariamente. Nunca choveu que non escampara.

Irreverencias na camisa mnemónica

Creo que foi o meu colega editor e profesor Joaquín Rodríguez quen, fronte á frieza do ebook, atribuíu ao libro impreso o que el chama a camisa mnemónica. Este caparazón, creo eu, individualiza cada libro entre os demais libros polas súas potencialidades sensoriais (o seu olor, o tacto, o son do papel) e, tamén, pola súa capacidade de personalizalo a través de intervencións persoais de diferente natureza: poéticas, afectuosas, extravagantes, irrespectuosas ou, mesmo, francamente irreverentes. Hai unha cousa que persoalmente adoro: meter follas ou flores entre as páxinas dun libro (se é un mamotreto antigo e con tapa dura aínda mellor). Co paso do tempo, reecontrámonos coa folla dunha cerdeira xapónica ou dun arce, que adquiriron, en apretada conversa coas páxinas do libro, unha pátina de brillo, nobreza e fraxilidade que fan que algo tan inane -unha folla concreta de entre os milleiros de follas que a cerdeira ou o liquidámbar perderon aquel outono- reclame algo así como un certo pedigrí. Outras intervencións no libro poden ser, como dicía, menos respectuosas. Quen non suliñou por razóns puramente pragmáticas un libro? Quen non pintou cucamonas nas marxes dun manual en tardes de estudo nas que o tedio adquire proporcións ciclópeas? Quen, cando Pedro Chosco nos pecha o ollo e por non surtir do leito a buscar un marcapáxinas ou equivalente, non dobrou o canto da páxina nun pequeno triángulo? Quen non derramou café, leite, té sobre un inocente volume? Tiven eu un gato siamés, fermoso animal que atendía por Jorgito, que a escuso papoume os bordes de certo soporífero tratado que, por riba, non era meu. Un erudito felino afeccionado á celulosa. En punto a intervencións directas na sufrida estrutura física do libro impreso, creo que nada ten acadado os límites da sublimidade aos que se chegaba atentando co boli contra os retratos que traían as inefables Enciclopedias Álvarez, de tran grata lembranza escolar: Luis de Góngora aparecía cun ollo a la birulé, uns colmillos de vampiro asomaban na dignísima efixie de don Tomás de Iriarte, unhas melenas de rockero ornaban a testa de Azorín ou un fumeante cigarro de monstruosa talla aparecía espetado na boca de Hartzenbusch. Un serán dos comezos deste outono, descubrín por acaso os pétalos dunha rosa entre as páxinas 164 e 165 dun venerable exemplar da Enciclopedia Álvarez. Intuitiva, sintética e práctica. Tercer Grado (Miñón, S.A., 1966, Valladolid). Son xa, amnesia dos anos, incapaz de lembrar o momento concreto en que os agora momificados fragmentos vexetais foron dar a tan preclara localización. Supoño que as deberon poñer alí os dedos dun neno, pois a miña afección vén de vello. O máis curioso do asunto é que, alén de proporcionar os naturais fluídos dos pétalos despois de tanto tempo un tinxido característico ás páxinas, coincidiron con outra intervención, esta infinitamente máis prosaica, da miña man: o retrato de don Amado Nervo, célebre vate de nación azteca, aparece (direino, para o meu oprobio agardando a indulxencia do benévolo lector) arrodeado de moscas e despendido esas ondas verticais que, na banda deseñada, significan xeralmente o fedor de algo ou alguén; para máis inri, o poeta leva gafas de sol e loce unha ostentosa cicatriz no carrelo dereito (véxase a imaxe, que, como en certos anuncios de contactos eróticos, é real). Hai en todo isto un magoante paradoxo: no escenario de tantos desatres, a poesía que ao bo de don Antonio Álvarez se lle ocorreu escolmar para glosar as calidades de Nervo é, simplemente, deliciosa, un verdadeiro descubrimento de serena expresión lírica ou de exercicio de sinxelo e cotián existencialismo, palabras que volven nobre metal a nosa mísera rutina e poñen no seu sitio tanto poetastro contemporáneo e tanta mamarrachada. Non resisto a tentación de copiala:
El alba, con luz incierta,
en el espacio fulgura,
y parece que murmura
besando mi faz: ¡Despierta!
Rompe la nívea mortaja
de la fuente el sol ufano,
y su fulgor soberano
me dice: ¡Lucha, trabaja!
Muere el sol, quietud inmensa
se adueña de cuanto existe...
entonces, una voz triste
susurra en mi oído: ¡Piensa!
Por fin, la noche, vestida
de luto, llena de encanto,
me cobija con su manto,
suspirando: ¡Duerme, olvida!
Dende hai días, no canto de maldicir, xurar e bufar cando ás 7:00 h soa Jack o Despertador, dígome: ¡Lucha, trabaja! Home, non digo que sexa a purga de Benito pero algo consola.

Emoción

Que é a expresión do clásico? Escoito os primeiros compases da Tocata e fuga en r m "Dórica" de JS Bach, en inspirada interpretación de Wolfgang Rübsam, e a miña alma chora de emoción, exuda a toxicidade do pensamento. Podería teorizar sobre a expresión do clásico, sobre a plasticidade senfín do xenio, pero prefiro dar renda ao meu corazón pois, sendo como somos corazón e cabeza, hai cousas, en efecto, que cómpre deixárenas sentir, simplemente polo goce de as sentir. Así me ocorre neste arrautado ímpeto de amor pola pureza sonora do basalto, polo tacto de ágata e ónice da melodía que me aturde, pola textura fractal de milleiros de notas que xorden do metal e do seu nervio palpitante. Hai momentos de falar e momentos de rir; hainos de pensar e doer, de calar e ficar pampos; hai momentos de aprender e outros de dar o que temos; pero acho que hai tamén momentos de sentir, puros apuntamentos do natural, nos que decorre tal vez a máis profunda cerna de nós entre os xogos de luz que, en días de sol, practicamos pechando os ollos ao cruzarmos correndo entre as árbores.

1970

Disque o que garda sempre ten. A miña colección de elepés non deixa de depararme agradables sorpresas, reencontros e redescubrimentos emocionantes, que, nun leve exercicio de nostalxia da boa (non esa melancolía negra que nos tinxe a alma de abismo), me leva á relembranza de persoas, vivencias e ambientes do pasado. Se vostede non coñece un excelente grupo de jazz-rock sueco chamado Made in Sweden debera coñecelo. Eu teño un vinilo titulado Made in England (1970) no que cada corte é unha obra mestra: agresividade, dozura, potentísimas bases rítmicas, harmonías de incrible modernidade, sorprendentes e bruscos cambios de rexistro, o virtuosismo instrumental dos tres compoñentes (guitarra, batería e baixo) mestúranse nun aglomerado melódico dunha calidade extraordinaria, dunha sinceridade e pureza pouco común. Todo o disco é un memorable momento musical, unha parada obrigada no mellor da música europea dos setenta. E por seguir cos marabillosos setenta, en 1972 Pink Floyd puxo música a unha peli rara dun director raro (La Vallée de Barbet Schroeder): o elepé, que tamén teño e co que me agasallei estes días, chámase Obscured by Clouds (o val, claro, é o que está tapado polas nubes). Obscured by Clouds é un disco pouco coñecido dos PF aínda con ser un dos produtos máis e mellor destilados da factoría pinkfloydiana. O remate da obra (Mudmen) cos rudimentarios e atávicos cantos rituais dos nativos, tras o torrente de psicodelia da media ducia de temas do disco, resulta inquietante e parodoxalmente apocalíptico. Vendo as fotos contemporáneas de Gilmour, Mason, Wright e Waters, e tamén dos músicos vikingos, -practicamente uns nenos- sinto moito orgullo de pertencer a unha xeración, malia un chisco máis novo, na que brillou a creatividade musical a unha altura descoñecida en moito tempo. Son cousas así as que, de cara a vivirmos reconciliados co presente e non volvernos uns cascarrabias insoportables, fan moi difícil rexeitar sistematicamente a idea de que calquera tempo pasado foi mellor.

Apocalipse, 4, 4

Irmandar o clásico co moderno entrana sempre un risco, pois a distancia entre o pastiche hortera e a harmónica convivencia de elementos disímiles pode ser extremadamente curta. No transcurso de catrocentos anos, os rexedores da moi nobre cidade de Santiago de Compostela decidiron ir impoñendo na praza maior da vila o signo arquitectónico do seu tempo, de xeito que hoxe conversan en amigable entendemento o gótico da fachada do vello hospicio co hospital renacentista, o desbordado barroco da basílica co sólido neoclásico do palacio de su eminencia don Bartolo, destilando entre tanta pedra unha entente estética de maxestade e beleza recoñecida por propios e estraños. Cando alguén moi alporizado xulgou como unha aberración a construción a carón do venerable cenobio de Bonaval o vangardista edificio do Centro Galego da Arte Contemporánea, eu fiquei calado, pois cada quen ten a súa lexítima idea, pero sorrín para o meu chaleque pensando que, ás veces, a historia é unha mestra ben ignorada. A praza compostelá é un impresionante exemplo de que innovar sobre o establecido pode resultar sublime. Freddie Mercury cantando a capella con Monsterrat Caballé é, en troques, un enxendro magnificamente representativo da máis ridícula mixtificación.
De entre todas as manifestacións coas que o Libro da revelación feríu a imaxinación dos homes medievais hai algunhas especialmente caras á nosa iconografía, nun caso concreto caras aínda a min por razóns de percepción persoal. Visitei o mosteiro de Carboeiro por vez primeira co grande amante da orde benedictina e a súa obra que foi meu pai, debía ter eu por volta dos doce ou trece anos. O entorno, daquela salvaxe, e todos os os restos da vella casa abacial e a belísima igrexa ― maciza e contundentemente chantada na terra pero etérea e celestial como unha andoriña― enmoráronme a primeira vista e para sempre. Pero daquela tarde de descoberta máxica en compaña de papá lembro como unha impresión especial a fachada occidental do templo cunha arquivolta na que están representados os vintecatro anciáns que Xoán coloca ao redor do trono do Deus sedente cando se abren as portas do Empíreo. É sabido que puideron ser discípulos de Mateo quen labrasen aqueles vintecatro músicos, humildes e rústicos émulos dos que de xeito sen dúbida máis magificente están representados no Pórtico da Gloria. O meu maxín, sempre tan dado á ensoñación, fai dos petrucios apocalípticos de Carboeiro uns personaxes case épicos, na súa soidade de séculos, enfrontados ás inclemencia da intemperie, tendo por todo horizonte o bosque, por todo ruído os cantos monacais e o murmullo das augas do Deza, que dorme no fondo do val, mentres os músicos da arquivolta compostelá son protagonistas famosísimos da admiración e enamorado estupor que levan provocando en xeracións seculares de peregrinos, que caen rendidos de devoción ao entraren na sagrada basílica.
Nestes últimos meses do ano, se nos resulta posible (que creo que sí), imos reeditar ―en impreso e ebook en epub― o libro El Pórtico de la Gloria. Música, arte y pensamiento, orixinalmente editado pola Universidade en 1988 co gallo do VIII centenario da consagración da porta. Exportar a clasicidade do monumento románico e a súa mística cerna á fría sofisticación tecnolóxica dun e-reader ou unha tableta dixital é labor delicado, extremadamente delicado. Fronte á imposibilidade de que a aplicación ceibe, ao tempo de abrir o ebook, un arrececendo a pedra húmida, musgo e terra ―que é como cheira o tempo―, o reto é integrar o espírito de Mateo e o universo musical do conxunto en parágrafos e imaxes que trasladen ao lector de hoxe cada rostro, cada xesto, cada instrumento e cada túnica co mesmo pasmo que levan transmitindo dende que o amor e alento de Mateo lles deu vida. Casi ná.

Lapsus linguae, lapsus plumbi

O meu último post chamábase un post que ía falar dunha cousa pero ao final fala doutra. En efecto, o gran fascinio que atopo no acto da creación escrita (que eu diga literaria é acaso un chisco pretensioso) reside na súa ductilidade: como o pensamento, tamén a expresión deste, cando non se suxeita a un ríxido plan previo, pode vagar pousando acó e aló e conducindo o razoamento a lugares insospeitados no proxecto ou idea inicial. Iso foi o que me pasou o outro día e agardo que non me pase hoxe, xa que, do contrario, estariamos na mesma e tería que intitular o artigo de hoxe igual ca o outro.
A miña evocación do post derradeiro foi motivada en realidade pola novela de tierra caliente Tirano Banderas (1926) de don Ramón de las barbas de chivo. Co gallo dunha recente edición da esperpéntica narración na nosa biblioteca da Cátedra Valle-Inclán, e en circunstancia que non vén agora ao caso, escoitei ao editor literario da obra, o profesor da Universidade de California en Berkeley, Dru Dougherty unha erudita, malia breve, disertación sobre a novela e a súa recepción crítica en tempos en que, claro está, o máis doado era ver no sátrapa americano un trasunto do ditador que naquela altura rexía os destinos da madre patria. Na súa alocución, desenvolvida en excelente e apousado español, Dougherty convenceume de que, sen dúbida, el é o ser humano que en todo o planeta máis sabe sobre a novela valleinclaniana. Raro mérito ao que conduce, sen dúbida, a case relixiosa devoción ao estudo dunha figura literaria da dimensión do noso paisano. Por esta razón, estiven encantado de poder brindar ao investigador norteamericano unha historia sobre Tirano Banderas que, sen dúbida, el descoñecía. Trátase da dependenta de certa libraría compostelá, figura clásica no ramo e moi coñecida por toda unha xeración de intelectuais que agora frisan a idade provecta, que, vítima dun lapsus linguae claramente alicerzado nunha xuizosa etimoloxía popular e non tendo tal vez máis ilustración que aquela que lle proporcionaron anos de contacto bibliolóxico, cría que a novela de Valle se chamaba Tirando Banderas, e así pronunciou o título do libro durante moitos anos para honesta e respectuosa hilaridade de quen a escoitaba. A cousa lémbrame aqueloutra anécdota que apoñen a Juan Ramón (e da que acaso xa dei conta nestas páxinas, xa non sei, son tantos artigos e tantas cousas debulladas!), quen recibiu unhas probas de imprenta cun erro do caixista cun verso que dicía mar adentro de tus ojos onde debía poñer más adentro de tus ojos. Juan Ramón deixou o verso para a posteridade co lapsus plumbi (se así se pode dicir), moito máis evocador e suxerente e, por suposto, felicitou ao caixista pola súa oportunísima errata. Malíciome que a don Ramón tamén lle había gustar o título co que a benemérita libreira rebautizou a súa novela.