Eloxio da discrepancia

Poucos termos debe haber tan complexos de definir e, non obstante, tan perceptibles e «todoterreo» como cultura. No seo dunha sociedade globalizada onde andamos todos uniformados como na China de Mao ―o que son as cousas―, cultura sobardou as nobres lindes máis ou menos estables do produto antropolóxico, xa individual (é un tipo de moita cultura), xa colectivo (a cultura galega), para, recuperando o seu valor neto de cultivo, invadir territorios máis prosaicos: a cultura do lecer, a cultura do consumo, a cultura do viño son expresións perfectamente contemporáneas. Sobre este suposto, vou permitirme ensaiar un argumento: en España non temos cultura da discrepancia e, dende a miña modesta experiencia vital e profesional, traduzo desta eiva un pesado lastre colectivo que dimana nun ambiente colectivo permanentemente electrizado. A escena goiesca de dous tipos aporreándose a conciencia é a imaxe icónica dun país condenado a non entenderse e dunha sociedade onde a discrepancia se suxeita normalmente a tres parámetros: a) levar razón é signo inequívoco de maior autoridade e, polo tanto, do ínfimo valor do discrepante; b) todo vale (berrar máis, ser máis agresivo, máis chulo, máis pretendidamente enxeñoso…) para forzar o discrepante a renderse; c) chegado un punto, resulta moito máis importante a humillación do contrario ca o propio valor dos argumentos. Para mostra, lembre vostede calquera das súas últimas visitas ao zoolóxico político do país. Como editor, responsable polo tanto de procesos complexos que atinxen a moitas persoas e sensibilidades de cara a un único resultado final ―o libro―, levo aprendido moito na magnífica escola que é a discrepancia. Discrepar implica perfilar os argumentos a prol ou en contra, establecendo necesariamente un torneo dialéctico extremadamente rendible en termos de eficiencia e calidade nos procedementos. Lembro con afecto, e se el me le tamén a lembrará, a cordial discrepancia que mantivemos certo autor e mais eu recentemente sobre a estética e deseño da cuberta do seu libro. Nunca lle discutín por querer levar a razón senón por crer honestamente na validez dos meus criterios. Ao final, chegamos a unha solución de compromiso que conduciu a unha fermosa cuberta e, o que é mellor, a incrementar un emocionante sentimento de afecto mutuo. O mundo non é unha arcadia, vale, pero tampouco, malia empeñármonos, o escenario dunha guerra sen fin.

Loureiros literarios

Cando escribir era un oficio serio e, como en todos os oficios serios,  a excelencia acadábase como resultado da perseverancia e o esforzo, troquelouse o tópico de que «a novela é xénero de madurez». Hai uns días, xirando visita  a un amigo a la sazón membro do xurado de certo premio municipal de novela convocado anualmente en cordial entente cunha editorial patria, reparei nunha pobre silla ateigada de fotocopias encadernadas en canutillo que obraba no seu despacho. O meu home, con xesto resignado, indicoume que eran os orixinais candidatos ao premio en cuestión.  Mudando silla por parede, lembrei o grafito de Pompeia: Admiror paries, te non cecidisse ruinis qui tot scriptorum taedia sustineas. É sempre de apreciar o cultivo das letras, pero entre o estímulo razoable á creación literaria de calidade e alentar con diñeiros públicos a grafomanía compulsiva sitúase a delgada liña vermella que separa unha novela construída con criterio da ramplonaría militante, que, mesmo, hai que ameritar igual por non deixar deserto o galardón. Non sei quen dixo que «eu nunca me presento a premios literarios para non correr o risco de que non mos concedan». Coquetéase dese xeito coa posibilidade nunca desmentida ―claro― de que un non ten máis premios polo simple feito de que non se presenta a eles, que se non… Ese é probablemente o convencemento de moito grafómano que por aí respira para suxestionarse do amiguismo e arbitrariedade da maior parte dos galardóns cando, en realidade, devecería polo momento de gloria dun premio xa non grande grande, senón o dun concello por aí, que dera o pase para unha plana con foto nos xornais con algún editor «oficial»  e un talonciño ao portador de catro cifras. Fun xurado dun premio moi consolidado no país e podo asegurar que ao lado dun par de cousas, digamos, dignas, o resto (sobre dez ou doce orixinais, previamente peneirados) farían xustísimo inquilinato no corbe dos papeis. O malo destas cousas é que ao final non se sabe se vai primeiro o ovo ou a galiña, ou sexa se é o circuíto anual de premios o que consolida unha oferta de orixinais permanentemente sobredimensionada  ou aqueles responden con ponderación ás demandas de recoñecemento social que toda creación estética de calidade precisa. Que, noutros tempos, o premio Nadal correspondeu historicamente a esta última categoría é indubidable. Que a maior parte dos actuais premios literarios galegos encaixan na primeira é tamén, ou a min mo parece, indudidable. Pero, en fin, mentres se manteña acesa a chama sagrada…  de gustibus non disputandum. As vías polas que creación literaria se canoniza son, coma os camiños do Señor, inescrutables. O día menos pensado danme un premio a min, que xa é dicir.

Letras galegas

Teño unha lembranza precisa da primeira vez que oín falar galego. Foi na alameda da vila, xogando a polis e cacos con varios irmáns que pertencían a unha familia moi humilde. Eu daquela era o fillo do alcalde e supoño que non estaría moi ben visto que tivese esas relacións, aínda que a miña carreira de ovella negra debeu comezar cedo. Na miña casa, onde había unha avoa, unha nai e unha tía de nación extremeña, falábase castelán. Pero tamén desque me alcanzan os recordos, meu pai conversaba invariablemente galego cos seus irmáns. Neto, fillo e sobriño de republicanos e galeguistas, para meu pai a estatua de Castelao en molde de Asorey e unha segunda edición de Sempre en Galiza eran unha sorte de deuses lares. Tamén o era a súa biblioteca de literatura galega con todas as primeiras edicións de Galaxia, que eu cataloguei en pequenas fichas cunha venerable máquina de escribir Olympia e moita ilusión. Cando palmou su Excelencia, eu contaba, como diría un cursi, quince primaveras. Apertei coa deliciosa frivolidade dos poucos anos a militancia na esquerda, que incluía no kit completo a defensa da lingua e a incorporación dos símbolos do país. Ao pouco, no tempo daquel «desencanto» que bautizaron os Panero, apliquei idénticos empeño e fruición ao disfrute dos paraísos artificiais que, anos atrás, a alimentar o convencemento de que as esperanzas dunha España democrática residían nun bote de pintura en spray e nun calendario coa bandeira galega e os queixumes de don Eduardo. Aos meus dezanove ou vinte anos papá e eu decidimos tacitamente, de consún e sen liturxia de ningún tipo, no volvermos a cruzar unha palabra en castelán. E así foi ata a súa morte. A muller da miña vida e mais eu enamorámonos en castelán, vivimos dende entón en castelán e falamos castelán cos nosos fillos, cousa que non me dá frío nin calor. Tampouco me parece excesivamente meritorio levar escritos case mil posts nun blog, sete libros (dous deles de poesía) e, ata o momento, máis dun cento de colaboracións de prensa en galego. Pero non me gusta ser mono- en nada (-lingue, -lítico, -tono, -rrimo, -aural...) e non milito en nada, non me gustan os dogmas  nin os altares e paso moito de necrofilias culturais e cinismos politicamente correctos.Ter nacido nun ínfimo recanto onde o planeta se chama A Estrada non ten máis valor ca telo feito en Manila. Por iso falo galego e castelán e non tagalo. Ao mellor se tivera nacido en Chaguazoso, a habitación humana máis alta de Galicia, a miña experiencia sería distinta. Porque o meu mapa do mundo é como a vida: mestizo, impuro, cimarrón, inzado de clarescuros, dúbidas e incertezas, e, polo mesmo, a miña patria son, e sempre serán, os meus zapatos. Un xeito, por certo, extraordinariamente recomendable de nacionalismo.